Izvor: Vostok.rs, 04.Jun.2025, 10:54
U susret samitu NATO-a u Hagu
Istovremeno se aktuelizuje pitanje sposobnosti Evrope da bez spoljne podrške izgradi sopstvenu bezbjednosnu politiku i institucionalnu stabilnost, posebno u uslovima preusmjeravanja strateških prioriteta Sjedinjenih Američkih Država – koje su tradicionalno smatrane garantom evropske bezbjednosti – ka Indo-Pacifiku i Kini, što unutar evropskih krugova podstiče sve izraženiji strah od smanjenja američkog prisustva. Iako zvaničnih potvrda o povlačenju američkih vojnih snaga iz Evrope još uvijek nema, sve prisutniji je narativ o preorijentaciji strateških prioriteta Vašingtona ka azijsko-pacifičkom prostoru, a čemu svedoče i izjave visokih zvaničnika, uključujući Pita Hegzeta, aktuelnog sekretara za odbranu SAD, kao i podsekretara Elbridža Kolbija. U tom kontekstu, scenariji koji predviđaju povlačenje vojnika ponovo otvaraju pitanje ko bi i na koji način mogao nadomjestiti taj bezbjednosni vakum u Evropi.
Prema izvještaju Međunarodnog instituta za strateške studije iz Londona, objavljenom u maju 2025. godine, koji tretira pitanja odbrane Evrope u odsustvu Sjedinjenih Američkih Država, procjenjuje se da bi ukupni troškovi zamjene američkih kapaciteta mogli dostići bilion dolara (1.000 milijardi) u naredne dvije i po decenije. Procjena obuhvata jednokratne troškove nabavke u rasponu od 226 do 344 milijarde dolara, kao i dodatne izdatke za održavanje, ljudstvo i logističku podršku, što u značajnoj mjeri prevazilazi postojeće mogućnosti većine evropskih država. Pored finansijskog opterećenja, izazov predstavlja i nedostatak političke volje unutar pojedinih članica, kao i otpor javnog mnjenja prema dugoročnom povećanju odbrambenih izdataka, što dodatno sužava prostor za sistematsko jačanje kapaciteta. Uprkos retorici o „strateškoj autonomijiˮ, Evropa ostaje suštinski zavisna od američke moći, i to ne samo u vojnom već i u političko-strateškom smislu.
Fond Evropske unije za odbranu, u iznosu od 150 milijardi evra, formalno usvojen 27. maja 2025. godine pod nazivom Security Action for Europe (SAFE), predstavljen je kao korak ka jačanju evropske odbrambene samostalnosti. SAFE, kao novi instrument koji predstavlja proširenje koncepta postojećeg Evropskog fonda za odbranu, omogućava državama članicama da koriste zajedničko zaduživanje za finansiranje odbrambenih projekata, pri čemu je obavezno da najmanje 65% vrijednosti ugovora potiče od kompanija sa sjedištem u EU, evropskom ekonomskom prostoru ili Ukrajini, a sve u skladu sa principom „kupuj evropskoˮ. Iako ova inicijativa formalno predstavlja dio šire strategije za jačanje sopstvene odbrambene autonomije i smanjenje zavisnosti od spoljnjeg oslonca, njena struktura i dosadašnja praksa u raspodjeli sredstava ukazuju da unutar EU i dalje dominira bezbjednosni pristup usklađen sa interesima Sjedinjenih Država. Evropa nastavlja da se u značajnoj mjeri oslanja na američke izvore vojne opreme, tehnologije i doktrinarne podrške. I pored toga što nekoliko evropskih zemalja, poput Francuske, Njemačke, Italije, Španije i Švedske, raspolažu razvijenim odbrambenim i tehnološkim kapacitetima, ostaje suštinsko pitanje da li su oni adekvatni, dovoljno koordinisani, komplementarni i finansijski podržani da bi mogli predstavljati osnovu stvarne tehnološke i operativne suverenosti. Uprkos tome što je fond formalno pod okriljem Evropske komisije, vodeće članice, poput Njemačke i Francuske, zadržavaju de fakto kontrolu nad raspodjelom, što manje države s razlogom doživljavaju kao instrumentalizaciju, a ne kao ravnopravnu saradnju. U tom kontekstu, retorika o „autonomijiˮ sve češće služi kao paravan za odsustvo istinski zajedničke vizije.
Uz sve izraženije institucionalne i konceptualne razlike, dodatnu složenost unose i političke inicijative koje proizilaze iz samog okvira NATO-a. Posebno je simptomatična deklaracija Parlamentarne skupštine NATO-a, usvojena 26. maja 2025. godine tokom zasjedanja u Dejtonu (SAD), u kojoj se insistira na daljem povećanju odbrambenih izdataka i intenziviranju podrške Ukrajini, uz otvorene pozive na angažovanje Savjeta NATO–Ukrajina tokom samita NATO-a u Hagu. Iako se ova inicijativa predstavlja kao izraz jedinstva, ona u suštini otkriva sistemsku nesposobnost NATO struktura da artikulišu dugoročnu i inkluzivnu viziju evropske bezbjednosti. Jedinstvo utemeljeno na percepciji ugroženosti, a ne na stvarnoj političkoj saglasnosti, samo prividno zamagljuje rastuće geopolitičke rascjepe unutar evroatlantskog prostora.
Još izazovniji problem predstavljaju vizije sopstvenog položaja u novoj evropskoj bezbjednosnoj arhitekturi. Najava kancelara Merca o „istorijskom jačanju Bundesveraˮ, uz aktuelno razmještanje oklopne brigade u Litvaniji, francuski koncept „evropske odbrambene suverenostiˮ sa idejom nuklearnog štita i nezavisnih komandnih struktura, kao i poljske masovne nabavke naoružanja i vojne opreme, u nastojanju da postane oslonac istočnog krila NATO-a, svjedoče o naglašenim razlikama u strateškim pristupima. Velika Britanija, iako van EU, nastavlja sa bilateralnim inicijativama, naročito prema skandinavskim i baltičkim zemljama. U osnovi ovih inicijativa, posebno u svjetlu mogućeg smanjenja američkog vojnog prisustva, prepoznaje se i borba za preuzimanje vodeće bezbjednosne uloge unutar Evrope. Takvo stanje dalje proizvodi različite vizije evropske bezbjednosti koje ne grade sinergiju već produbljuju institucionalne i političke rasjede.
Samit NATO-a u Hagu neće biti samo prilika za vojno-strateško usklađivanje evroatlantskih partnera već i ogledalo u kojem će se odraziti stvarni kapacitet Evrope da definiše sopstvenu ulogu u svijetu koji se ubrzano mijenja. Evropa, bez kapaciteta za samostalno pozicioniranje u međunarodnom poretku i bez unutrašnje usklađenosti koja bi obezbijedila koherentno djelovanje, ostaje ograničena na ulogu zavisnog aktera u geopolitičkoj ravni koju oblikuju drugi. Umjesto sistemske strategije, i dalje dominiraju reaktivnost, institucionalna rascjepkanost i zavisnost od spoljnih bezbjednosnih garancija.
Bez vizije u kojoj je Rusija prihvaćena kao sastavni dio kontinentalne bezbjednosne arhitekture, svaki pokušaj izgradnje novog poretka zasniva se na pretpostavci dugotrajne konfrontacije. Takav pristup ne donosi stabilnost već pojačava unutrašnje polarizacije, onemogućava razvoj autonomnog, funkcionalnog i otpornog evropskog prostora i povećava zavisnost. U tom kontekstu, predstojeći samit u Hagu predstavlja priliku da Evropa pokaže političku zrelost i prevaziđe konceptualnu zavisnost od paradigme trajne konfrontacije sa Rusijom.
Izvor: Centar za društveno-politička istraživanja Republike Srpske
Pogledaj vesti o: NATO skup, Vašington
