Izvor: Politika, 28.Jul.2015, 08:19 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Srpska vlada nije znala za odredbe Londonskog ugovora
Ne postoje dokazi da je Srbija propustila priliku da sa svojim saveznicima postigne dogovor kojim bi izbegla buduća velika stradanja ili dobila teritorijalna proširenja koja bi za nju bila bolja solucija od stvaranja južnoslovenske države
Kraljevina Srbija, u proleće i leto 1915. godine nije sa Centralnim silama pregovarala o sklapanju separatnog mira, niti je bila upoznata sa odredbama Londonskog ugovora ili drugim >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << dokumentima koje su njeni saveznici u tajnosti potpisivali sa neutralnim zemljama, želeći da ih pridobiju na stranu sila Antante. Drugim rečima, ne postoje dokazi da je Srbija tada propustila priliku da sa svojim saveznicima potpiše sporazum, odnosno postigne neki dogovor kojim bi izbegla buduća, velika stradanja ili dobila teritorijalna proširenja koja bi za nju bila bolja solucija od stvaranja južnoslovenske države. Ovo, u razgovoru za „Politiku“ napominje istoričar Mile Bjelajac, direktor Instituta za noviju istoriju Srbije i autor većeg broja knjiga i rasprava o Prvom svetskom ratu, uključujući i one koji se odnose na pokušaje njegove revizije.
Šta je Srbiji, od strane saveznika konkretno nuđeno u leto 1915, odnosno jesu li se od nje očekivali i neki ustupci zarad „opšte stvari“?
Još od početka rata saveznici su na Srbiju vršili pritisak da Bugarskoj ustupi istočni deo vardarske Makedonije, odnosno teritoriju levo od reke Vardara. Ti zahtevi su tokom 1915. godine intenzivirani. Na tome je od početka insistirala Rusija, što je donekle i razumljivo budući da je ulazak Bugarske u rat na strani Centralnih sila mogao vitalno ugroziti njene interese, odnosno dovesti rusku vojsku u nepovoljan položaj. Ona nam je realno i pružala najveću pomoć, još od početka rata. Ali su od Srbije, zbog svojih interesa to isto tražili i ostali saveznici, posebno Francuska i Velika Britanija.
Kako je Srbija reagovala na sve te zahteve?
Srpska vlada je takve zahteve odbijala. Ona je isticala da nije primereno od saveznice tražiti teritorijalne ustupke ističući da bi pristala na manje korekcije granica i to samo ukoliko Bugarska pruži čvrste garancije da će pristupiti silama Antante. Pašić je pravilno procenjivao da postoje male šanse da se tako nešto dogodi, jer je Bugarska tada vojno, finansijski i dinastički bila vezana za Centralne sile. Događaji koji su uskoro usledili dali su za pravo takvom stavu srpske vlade.
Po čemu je ta, 1915. godina, još bila specifična?
Početkom 1915. intenzivirani su pregovori sa Italijom, kako bi se i ona pridobila da u rat uđe na strani sila Antante. Ti pregovori su vođeni mimo Srbije i ona sa njihovim pojedinostima, uključujući i detalje koje je odnose na „Londonski ugovor“, nije bila upoznata. Za odredbe tog ugovora Srbija je saznala tek posle Oktobarske revolucije, tako da ne stoje tvrdnje da smo tada propustili priliku da zaokružimo granice neke, buduće države. Naša diplomatija nije bila upoznata ni sa detaljima pregovora vođenim sa Rumunijom oko njenog ulaska u rat. Takođe nema ni dokaza da su Centralne sile, pre svoje ofanzive iz oktobra 1915. pregovarale sa Srbijom o sklapanju nekakvog separatnog mira, niti je bilo realno od Srbije očekivati da tako nešto tada prihvati.
Umesto toga Srbija je još na početku rata istupila sa tezom o stvaranju zajedničke južnoslovenske države?
Srbija je još na početku rata to istakla kao jedan od svojih glavnih, ratnih ciljeva, a Niška deklaracija iz 1914. bila je samo formalna, parlamentarna potvrda tog cilja. Teza o zajedničkoj državi bila je reakcija Srbije na sve te pritiske, ali i način da se na njenu stranu pridobiju Južni Sloveni koji su živeli unutar Austrougarske. Naša vlada je finansirala „Jugoslovenski odbor“ i podsticala okupljanje političara i javnih radnika slične orijentacije. Ali ideja o stvaranju južnoslovenske države nailazila je na protivljenje saveznika, pa se na pregovore o okvirima njenog budućeg uređenja sačekalo do 1917. godine, tj. do potpisivanja Krfske deklaracije.
Na kakvu je reakciju ta inicijativa naišla kod političara iz Austrougarske kojima je ova ideja, generalno bila prihvatljiva?
Sve zavisi od toga sa kojih su pozicija nastupali i kojoj su opciji pripadali. Među članovima Jugoslovenskog odbora bilo je ljudi različitog ubeđenja, a sam Ante Trumbić bio je pravaš, pa mu je bila bliska ideja da unutar buduće, zajedničke države, Hrvatska vremenom dobije visok stepen samostalnosti. Bilo je i drugačijih stavova. Manje je poznata činjenica da je baš među Hrvatima nastala teza o „troimenom narodu“. To je za neke njihove političare bio način da postanu deo veće (u ovom slučaju južnoslovenske) celine kako bi lakše zastupali svoje interese, odbranili se od pretenzija većih država, ali i kako bi se, na kraju rata našli na strani koja je bila pobednička.
Kakve su tada bile ekonomske i društvene prilike u Srbiji i da li je ona mogla sve te pritiske da izdrži?
Osim što je imala ogromne ljudske žrtve rat je Srbiju i ekonomski veoma iscrpeo. To ne čudi kada se zna da je rat Srbiju mesečno koštao 30 miliona franaka, da je ono malo industrije bilo gotovo zamrlo, da je bilo mnogo ranjenih, oko 200 hiljada izbeglica uglavnom iz Bosne i Hercegovine, mnogo ratnih zarobljenika.. Srbija je, osim toga finansirala i crnogorsku vojsku i hranom pomagala stanovništvo ove države, a izdvajan je i novac za diplomatske inicijative, Jugoslovenski odbor... Ali za sve vreme rata srpska valuta bila je stabilna i nije bilo inflacije, a dinar je prema franku bio u odnosu jedan prema jedan. Tu finansijsku stabilnost dinara priznavale su sve svetske banke toga vremena, a tokom okupacije uvažavale su je i austrougarske vlasti.
Zbog čega ste značajan deo svog naučnog rada posvetili otkrivanju uzroka pokušaja revizije Prvog svetskog rata, posebnog onog dela koji se odnosi na ulogu Srbije?
Plaši me pokušaj utvrđivanja metodologije čiji je krajnji cilj relativizacija uzroka koji su doveli do početka Drugog svetskog rata. Mislim da se zbog toga krenulo od 1914. i da je to krajnja namera teze da je Prvi svetski rat bio „velika ljudska tragedija“. On to svakako jeste, ali ko je tu tragediju i sa kakvim namerama započeo, odnosno šta bi se desilo da se u toj tragediji nisu branili i borili za slobodu oni koji su prvi napadnuti. Bojim se da je to krajnji cilj, a mi smo, kao mali narod samo mali segment čitave te priče.
.jpg)
