Izvor: Politika, 18.Mar.2008, 13:00 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Važni kultovi svetih vladara
Dečani su videli mnogo gospodara, a snaga vere, utvrđena moštima svetog kralja, sve ih je nadživela, kaže istoričarka Smilja Marjanović-Dušanić
U izdanju Balkanološkog instituta SANU i beogradske izdavačke kuće „Clio” nedavno je objavljena izuzetna knjiga, „Sveti kralj”. Smilje Marjanović-Dušanić. Delo je posvećeno fenomenu svetog kralja u evropskoj i vizantijskoj kulturi, a posebno analizi pojave i uticaju kulta svetog kralja u ideologiji >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << srpske srednjovekovne države (podnaslov knjige je „Kult Stefana Dečanskog”).
Smilja Marjanović-Dušanić vanredni je profesor na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, i šef katedre za Opštu istoriju srednjeg veka i Pomoćne istorijske nauke. Autor je više studija među kojima se ističu monografije „Vladarske insignije i državna simbolika u Srbiji od 13. do 15. veka” i „Vladarska ideologija Nemanjića”. Jedan je od priređivača četvorotomne studije „Privatni život u Srba” (Privatni život u srpskim zemljama srednjeg veka).
Kada se kod Srba sveti kralj prvi put javlja?
U Srba je pojava svetih vladara vezana za kult dukljanskog kralja sv. Jovana Vladimira, ali se u razvijenoj formi javlja od vremena kada su, krajem 12. i početkom 13. veka, Nemanjini sinovi Stefan i Sava uobličili kult sv. Simeona Mirotočivog kao svetog osnivača dobroplodne loze. Uspostavljanje kultnog štovanja domaćeg svetitelja podrazumevalo je nastanak proslavnih sastava – žitija i službi, kao i pobožne prakse vezane za svetiteljev grob i njegove svete slike. Svedočanstvo prisustva svetog, grob i kivot sa moštima određuju sakralnu topografiju crkvenog prostora. U slučaju Simeona Nemanje, njegovo objavljivanje kao svetitelja, u Hilandaru, a potom u Studenici, nosilo je jasne ideološke i političke poruke, od suštinskog značaja za uspostavljanje sakralnih temelja države Nemanjića.
Koliko je savremeno doba izmenilo obrazac svetosti i svetog vladara (kralja)?
Kada je reč o savremenom dobu, proslavljanje svetih vladara je uglavnom izmešteno iz sfere državne politike u popularnu pobožnost. Ona ima sopstvene zakone, delom podložne opštim društvenim trendovima, a delom uslovljene živim delovanjem kulta. Obnovljena religioznost našeg doba podstiče na razmišljanja o trenutku u kojem živimo. Žrtva hibrisa racionalnosti, savremeni čovek oseća sve više potrebu za duhovnošću, pa i njenim vizuelnim izrazom –prozorom u onostrano. Rečito svedočanstvo ovih potreba vidljivo je danas i širom prostora zapadnih bogomolja: uđite u bilo koju katedralu na Zapadu, od Sen Denija do Vestminstera, i ugledaćete na središnjem mestu pravoslavnu ikonu. Dakle, kada govorimo o svim ovim pitanjima, onda pratimo šire procese, a ne govorimo samo opovratku tradiciji za koju se, mahom, vezuje proslavljanje svetih kraljeva nacionalnog panteona.
Zašto ste se odlučili baš za Stefana Dečanskog?
Kult Stefana Dečanskog odabran je kao predmet posebne analize u drugom delu studije iz dva razloga. Najpre, stoga što je tojedini domaći vladarski kult koji je prošao sve faze razvoja – od dinastičkog svetitelja do nacionalnog heroja. Drugi, ne manje važan razlog jeste okolnost dasu Dečani kaonjegova grobna crkva i središte kultnog proslavljanja, postali„mesto sećanja” srpskog identiteta. Pored združenog kulta svetih Simeona i Save, kult svetog kralja Dečanskog nesumnjivo je i najpopularniji u narodnoj svesti, o čemu svedoče brojne predstave ovog svetitelja, koje su se, zahvaljujući pre svega dečanskoj monaškoj sredini, širile po prostorima naseljenim Srbima i prenosile slavu manastira i njegovog svetog ktitora. Tokom svih faza kroz koje je prolazio kult svetog kralja, ostao je matično vezan za Dečane, koji su tokom vremena postali klasičan primer istorijskog i nacionalnog „mesta sećanja”.
U mnogo čemu preloman u novom shvatanju svetog kralja, ovoga puta kao istorijskog heroja, bio je trenutak nastanka prve srpske kritičke istorije Jovana Rajića. Ovo delo značilo je za Srbe otkriće sopstvene prošlosti, dajući pouzdan temelj nacionalnom preporodu. Utkano u srpsko rodoljublje, Rajićevo delo je postalo osnov ustaničke ideologije, kultna knjiga srpske kulture u 19. veku. Uporedo sa stvaranjem nacionalne države, proslavljanje domaćih svetitelja stavljeno je na ravan državne politike i postepeno oblikovano u pravcu isticanja svete otadžbine kao politički najvažnije ideje revolucionarnog doba i kulta nacionalnih heroja. Oni se slave u krilu državne propagande, kao obnovljeno sećanje na zlatno doba srpske prošlosti. Pratimo ga kroz nove medije proslavljanja, počev od podizanja istorijskih spomenika herojima do njihove popularizacije u patriotskoj istorijskoj drami. Glavni junak čak pet mnogo izvođenih dramskih tekstova, Dečanski je bio, zahvaljujući svojoj tragičnoj sudbini i slavi pobednika kod Velbužda, pogodan lik za uzdizanje kulta predaka.
Sveti kralj danas? Koliko je ova tema aktuelna, u čemu?
U času kada su ispisivani poslednji redovi knjige o svetom kralju, sudbina manastira Dečani izgleda neizvesnija no ikad u njegovoj istoriji. Sve ove vekove Dečani su opstali na temelju uverenja, ukorenjenog u celini nacionalnog korpusa,da su manastiri srž baštine koja je duhovni preduslov narodnog opstanka. To osećanje privrženosti tradiciji danas neumitno gasne, zahvaljujući mnogim razlozima. Među njima najvažniji je, možda, duboko destruktivan po svom osnovnom nadahnuću, revolucionarni poriv koji je vazda nalazio svoje uporište kod nas.Revolucionarni princip, po pravilu, smatra sebe početkom vremena, a kao preduslov sopstvenog postojanja uzima narušavanje odanosti tradiciji. U srpskom slučaju, svedoci smo neprekidnog delovanja snaga koje, sa polazišta različitih ideologija, posredno ili neposredno, u suštini imaju za cilj poništavanje srpskog identiteta. U tome smislu postoji jasan kontinuitet sve do danas. Nesreće koje su tuđom voljom zadesile srpski narod, kao i one za koje sam snosi krivicu, pogodile su osetljivo tkivo lojalnosti prema nasleđu predaka i splet emocija vezanih za odnos prema otadžbini. Sa druge strane, manastir je suočen sa rušilačkim i osiljenim pravom većine koje baštini stoletnu tradiciju zatiranja srpskih tragova. U takvoj situaciji, uloga svetog mesta postaje posebno osetljiva. Istorija nas uči, ma kako to ponekad trivijalno zvučalo, pojavama poput smena vlasti i civilizacija, a jedina izvesna stvar ostaje uverenje da ono što se danas mnogima čini neminovno, ne mora tako zauvek ostati. Dečani su videli mnogo gospodara, a snaga vere, utvrđena moštima svetog kralja, sve ih je nadživela.
-----------------------------------------------------------
Čovek u istoriji
U Zadužbini Ilije M. Kolarca, „Clio” će večeras u 19.30 predstaviti svoju seriju knjiga „Čovek u istoriji” (stari Egipat, stara Grčka, stari Rim, srednji vek, Vizantija"). U razgovoru će učestvovati dr Smilja Marjanović-Dušanić, dr Vojislav Pavlović, dr Radivoj Radić i dr Žarko Petković.
Anđelka Cvijić
[objavljeno: 19/03/2008]
.jpg)
