Izvor: Nezavisne Novine, 19.Jul.2020, 20:25

Cijena mjera za prevazilaženje ekonomske krize

Krize u funkcionisanju ekonomskog sistema su pravilo.

Kao što je pravilo da su saobraćajne nezgode osobina koja potencijalno može da zadesi svakog učesnika u saobraćaju. Većina smatra, pojedini čvrsto vjeruju da krizu i saobraćajnu nezgodu nije moguće predvidjeti. Ako se ipak dese imamo iskustvo koje možemo iskoristiti da ili izbjegnemo buduću nezgodu ili umanjimo potencijalnu štetu.

Svaka situacija u životu je lekcija. Od pojedinca zavisi da li će ta lekcija biti >> Pročitaj celu vest na sajtu Nezavisne Novine << iskustvo koje se može iskoristiti za napredak i bolju vožnju u budućnosti. Prostor Balkana, prostor Bosne, prostor Republike Srpske predstavljaju idealno mjesto za život nekome ko se bavi upravljanjem rizicima i krizama. Na ovim prostorima luksuz predstavlja vrijeme bez krize. Posmatrajući istoriju imali smo mnogo lekcija koje za nadati se utkane su u iskustvo koje se može iskoristiti za kreiranje rješenja.

Ukoliko bi postojala kolijevka kriznog menadžmenta, velika je vjerovatnoća da bi to bio prostor Balkana. Na kraju krize uvijek, gotovo uvijek slijedi oporavak. Ono što ostaje nakon ekonomskog šoka je ekonomska šteta. Iako je teško procijeniti ekonomsku štetu ne samo malih ekonomskih sistema, nego i na globalnom nivou, potrebno je stvarati pretpostavke o ekonomskoj šteti kako bismo mogli pristupiti kreiranju rješenja. Bez toga odluke se donose na principima guski u magli. Posljednja recesija koja je uzrokovana pandemijom je bila prije 150 godina. Iskustvo koje je onda stečeno, mjere koje su preduzimane su u velikoj mjeri zaboravljene, ali ni svijet nije bio toliko povezan. Ipak, ono što možemo je prisjetiti se posljedica posljednje ekonomske krize 2008/09. godine.

Svijet je 2008. godine zabilježio pad ekonomske aktivnosti od 3%. Ove godine posljednje procjene MMF-a ukazuju na pad ekonomske aktivnosti od 4,5% ili za 1,5 puta veći pad ekonomske aktivnosti nego kriza 2008. godine. Ukoliko je ekonomski šok veći za polovinu razumno je pretpostaviti da će i posljedica šoka biti veća za taj procenat ukoliko se krizi pristupi na isti način kao prethodnoj. Ekonomski sistem Republike Srpske je svjetsku ekonomsku krizu prije 12 godina dočekao sa 259.000 zaposlenih. Nakon ekonomskog šoka do 2012. godine izgubljeno je oko 20.000 radnih mjesta. Šok izazvan virusom korona ekonomski sistem Republike je dočekao na nivou 275.000 zaposlenih i ukoliko se ostvare prognoze o visini ekonomskog šoka, koji je 1,5 puta veći nego u prethodnoj krizi, može se očekivati gubitak 32.000 radnih mjesta.

Gubitak radnih mjesta podrazumijeva smanjenje unutrašnje tražnje osim ljudi koji su izgubili posao i članova njihovih porodica, prijatelja i poznanika. Vrlo lako recesija može da pređe u depresiju u tom slučaju. Sve to dovodi do daljeg produbljivanja krize, sporijeg i težeg oporavka. Ukoliko dalje razvijamo scenario, gubitak radnih mjesta i šok tražnje kod preduzeća, dolazimo do porasta loših plasmana kod banaka. Iskustvo krize 2008. ukazuje da su loši krediti sa nivoa 3% povećani na nivo od 15%, koliko su iznosili 2015. godine.

Trenutni nivo loših plasmana iznosi oko 7%. Ukoliko bismo imali isti trend rasta loših kredita moguće je očekivati loše kredite na nivou 35%. Pored zdravstvene krize koja je uzrokovala ekonomsku krizu, situacija se dodatno usložnjava i finansijskom krizom. Specifičnost finansijskih kriza je da oporavak od njih traje u prosjeku oko pet godina, ukoliko posmatramo istorijski kontekst zabilježen od strane glavnog ekonomiste svjetske banke Karmen Rajnhart. Iako je potrebno odvojeno posmatrati ekonomsku i finansijsku krizu, jedna može biti uzrok drugoj i obrnuto, kao što je česta situacija u ekonomiji da je teško odrediti šta je uzrok, a šta posljedica.

Razvojem ovog scenarija imaćemo tri krize: zdravstvenu, ekonomsku i finansijsku. Gubitak jednog radnog mjesta je potencijalni rast lošeg plasmana, jer je većina stanovnika zadužena. Zbog toga su mjere za očuvanje radnih mjesta mjere koje štite finansijski i ekonomski sistem, koje umanjuju dubinu potencijalne recesije i šanse za depresiju. Sljedeći parametar od interesa predstavlja efekat krize na opšti deficit javnih finansija. Period nakon krize 2008. godine, pa do 2016. je period konstantnog deficita koji je kumulativno iznosio 1,7 milijardi KM. S obzirom na to da je ekonomski šok veći i da su potrebe za javnim sredstvima i stimulansima veće, može se očekivati veći opšti deficit javnih finansija za koji nije nerealno pretpostaviti da će iznositi 2,5 milijardi KM u godinama koje slijede. Na kraju od interesa nam je pokušati odrediti položaj ukupnog duga i očekivano kretanje.

Ukoliko je ukupan dug 2008. godine iznosio 2,8 milijardi KM, a dostigao je nivo od 5,4 milijarde, ostvareno je povećanje od 2,6 milijardi KM. Sudeći po veličini šoka, nije nerealno formirati očekivanje o iznosu dodatnog povećanja duga od 3,9 milijardi KM. Interesantno iskustvo prethodne ekonomske krize predstavlja činjenica da je ekonomski šok koji se ogledao u padu ekonomske aktivnosti od 270 miliona KM ili 3% BDP-a prouzrokovao gubitak 20.000 radnih mjesta, poremećaj u funkcionisanju javnih finansija od 1,7 milijardi KM i povećanjem dugova. Iako su dugovi uvećani za 2,6 milijardi, ostvareni opšti deficit predstavlja dvije trećine tog povećanja. Svaki društveni planer u svijetu na različit način pristupa traženju rješenja ovog ekonomskog šoka. Opšti je konsenzus da se trenutno treba pristupiti stimulisanju tražnje i očuvanju radnih mjesta. Jer neizvjesnost utiče na potrošnju i tražnju, a bez tražnje za proizvodima nema ni ponude. Plata radnika čuva investiciju i mašinu vlasnika kapitala. Najveći doprinos agregatnoj tražnji ima privatna potrošnja koja učestvuje sa dvije trećine u BDP-u.

Analitičari Svjetske banke predviđaju pad lične potrošnje u BiH između 2,7 i 3,8%. Za Republiku Srpsku procijenjeni pad privatne potrošnje je između 300 i 400 miliona KM (procjena autora kolumne). Ukoliko se stimulativnim mjerama ona "vještački" održava dok kriza ne prođe, čuva se ekonomska aktivnost. Privatna potrošnja zavisi od nivoa plata, penzija, doznaka i sive ekonomije i neizvjesnosti. Stimulisanjem rasta plata, isplatom 13. penzije, očuvanjem radnih mjesta čuva se privatna potrošnja i ekonomska aktivnost, a buduću neizvjesnost apsorbuje izvor ovih mjera.

Ova cijena "vještačkog" održavanja privatne potrošnje košta i neko mora da je plati. Ukoliko je procjena da će cijena ekonomskih mjera biti manja nego cijena koju smo platili za krizu 2008. godine, a koja se odnosi na deficit opšteg bilansa i rast duga jer svaki deficit na kraju je dug (čitaj, nema besplatnog ručka), možemo biti zadovoljni i javni sektor u oličenju države tu neizvjesnost treba da prihvati jer je na taj način manja ekonomska šteta koja će mu neizbježno doći na naplatu.

Nastavak na Nezavisne Novine...