Izvor: Politika, 18.Jun.2011, 23:13 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Dragulji prirode pred istrebljenjem
Na području naše zemlje je ugroženo čak 2.628 vrsta divljih biljaka i životinja, među kojima beloglavi sup i orao krstaš, vidra i medved, moruna i jesetra, jelenak i lastin repak… a neke su zauvek nestale zbog ljudskog nemara. Kako sačuvati preostale?
Mala droplja, orao bradan, tetreb ruževac, pelikan, crni lešinar, sivi ždral i vidrica više ne postoje u Srbiji. Kao i neke druge vrste divljih životinja i biljaka (poput moravskog oraška, vranjanske žutilovke >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << i kragujevačkog sleza) nestali su sa teritorije naše zemlje u prethodnih 150 do 200 godina. Njima bi uskoro mogli da se pridruže i medved, vidra, ris, tekunica, alpska rovčica, livadska voluharica, šareni tvor, beloglavi sup, bela kanja, veliki tetreb, orao zmijar, mišar i krstaš, suri orao, sokolovi, tetrebi, velika droplja, ždralovi, modrovrana, troprsti detlić, crni daždevnjak, alpski mrmoljak, planinski šargan, jesetra, moruna, drimski šaradan, mrguda, Apolonov leptir i mnogi drugi najugroženiji stanovnici naših šuma, livada, jezera, bara, reka i planina.
– Svi oni, kao i njihova staništa, obuhvaćeni su Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, koji je donet 2010. godine. Pored osnovnih mera zaštite i očuvanja biološke raznovrsnosti (biodiverziteta) i prirodnog genofonda, dokument sadrži spisak od 1.760 strogo zaštićenih i 868 zaštićenih vrsta – kaže za „Magazin” Nenad Sekulić, načelnik Odeljenja za biodiverzitet Zavoda za zaštitu prirode Srbije, inače biolog – ihtiolog.
Nestaju omorika, ždralovi, daždevnjaci…
Od ukupnog broja strogo zaštićenih biljnih vrsta (628), 47 su mahovine, 22 papratnjače i 559 semenjače (rastavić, gospina kosa, Pančićeva omorika, munika, molika, tisa, divlji karanfil, beli i žuti lokvanj, gorocvet, banatski i kosovski božur, runolist, testerica, šafranjika, đerdapska i šarplaninska lala….). Prvi put je stavljeno pod zaštitu i 75 vrsta gljiva i lišajeva, kao i 25 vrsta algi.
– Među strogo zaštićenim vrstama kičmenjaka, na spisku je najviše ptica, čak 307, pored ostalih ptice grabljivice barske koke, prdavac, galebovi, čigre, golubovi, sove, detlići, ševe, svračci, puzići, strnadice, zebe, razne vrste gnjuraca, kormorana, pelikana, čaplji, roda, plamenaca, gusaka, pataka…
U najugroženije svrstano je i 50 vrsta sisara (pored već pomenutih tu su i vodena rovčica, krtica, slepi miševi, voluharice, puhovi, stepski skočimiš…) kao i 18 vrsta vodozemaca (daždevnjaci, mrmoljci, žabe mukače i češnjarke…) i isto toliko vrsta gmizavaca (barska kornjača, šumski, planinski i stepski gušter, smuk, belouška, šarka, šargan), pa 30 vrsta riba i kolousta (pastruga, crnka, gavčica, čikov, vretenari, balavac) i 609 vrsta beskičmenjaka (377 insekata, 73 paukolike životinje, 60 vrsta puževa, pet prstenastih glista i rečna školjka) – nabraja Sekulić.
Na listi zaštićenih beskičmenjaka su, recimo, rečni rak, mravlji lav, šumski mrav, jelenak, nosorožac i neki od najlepših srpskih leptira, kao što su lastin repak, čipkasti belac, staroplaninska i prokletijska erebija, zanovetak…
Stranci potisnuli domaćine
Najveću pretnju opstanku ugroženih vrsta u Srbiji predstavljaju uništavanje šuma, stepa i vlažnih staništa, trgovina divljim vrstama i njihova prekomerna eksploatacija za komercijalnu upotrebu, ali i unošenje (introdukcija) „stranaca” koji potiskuju „domaćine”.
– Invazivne strane vrste biljaka i životinja koje su nečijom nepažnjom, iz neznanja ili čak u dobroj nameri dospele u našu zemlju čine nepopravljivu štetu domaćim ekosistemima i trajno uništavaju biološku raznovrsnost. Takav primer su ambrozija, jelen lopatar i muflon – kaže Duška Dimović iz Svetskog fonda za prirodu u Srbiji (WWF).
Srebrni karaš (babuška) iz Azije, koga nazivaju i „riblji korov”, gotovo je nadvladao domaćeg šarana, a ukrasna crvenouha akvarijumska kornjača, omiljeni dečji kućni ljubimac, ako se pusti u prirodu, ugrožava opstanak naše barske kornjače (zato je njen uvoz u Srbiju poslednjih godina zabranjen).
Svetski fond za prirodu je, inače, jedna od najaktivnijih nevladinih organizacija, uz Mlade izviđače Srbije, koja se bori za zaštitu ugroženih biljnih i životinjskih vrsta u našoj zemlji. Obe su uključene u program Evropske unije za očuvanje biodiverziteta, odnosno evropsku ekološku mrežu „Natura 2000”.
– U poslednjih pola veka je stopa izumiranja biljnih i životinjskih vrsta u svetu povećana hiljadu puta. Globalno je ugroženo 10 do 30 odsto sisara, ptica i vodozemaca a 50 vrsta leptira je postalo retko! – ističe Duška Dimović.
Kazne za branje šumskog cveća
Da bi zaštitile svoje biodiverzitete mnoge evropske zemlje su, ne samo ograničile ili sasvim onemogućile lov na određene životinjske vrste, zabranile i neovlašćeno sakupljanje divljeg cveća i drugog bilja. Nesmotreni turista u Švajcarskoj ili Italiji, recimo, može se suočiti sa izuzetno visokom novčanom kaznom ukoliko, šetajući livadom ili šumskim izletištem, ubere skromni žuti cvetak koji raste svuda unaokolo.
– Prekomerna i nekontrolisana eksploatacija određenih vrsta iz prirode u Srbiji je sprečena Uredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune (iz 2005. godine), kojom se na godišnjem nivou određuju dozvoljene količine, vreme i područja sakupljanja. Pod kontrolom je trenutno 112 vrsta biljaka, životinja i gljiva, među kojima čičak, kleka, zova, borovnica, breza, leska, kantarion, sremuš, beli slez, bela lipa, glog, šumska jagoda, divlja ruža, matičnjak, majčina dušica, bršljan, dren, 10 vrsta lišajeva i 15 vrsta pečuraka (vrganji, lisičarka, rujnica, supača, dve vrste tartufa), kao i šumska kornjača, poskok, zelena, mala i velika zelena žaba, zatim baštenski, šumski i vinogradarski puž i jedna vrsta pijavica – navodi Nenad Sekulić.
Osnovni način na koji se država bori za opstanak ugroženih vrsta i ukupnog biodiverziteta jeste zaštita njihovih staništa, ali njome je obuhvaćeno svega 5,86 odsto teritorije Srbije.
Zaštićenih područja je 461, i to pet nacionalnih parkova, 16 predela izuzetnih odlika, 67 rezervata prirode, 16 parkova prirode, 315 spomenika prirode i 42 kulturno-istorijska predela.
A osnovni instrument za zaštitu ugroženih biljaka i životinja i njihovih staništa su zakoni, inspekcijski nadzor i primena propisane kaznene politike za privredne prestupe i prekršaje, pre svega Zakon o zaštiti prirode iz 2009. godine, zasnovan na međunarodnim kriterijumima i standardima. Pored očuvanja prirodnih dobara, u Zakonu se kao novina pojavljuju i ekološki značajna područja, koridori i ekološka mreža.
Ove godine je doneta i Strategija biološke raznovrsnosti Republike Srbije (za period od 2011. do 2018).
Crvene liste i crvene knjige
Međutim, mnogi smatraju da je potrebno prvo utvrditi stepen ugroženosti pojedinih vrsta na zabeleženim područjima, na osnovu čega se izrađuju takozvane Crvene liste (spiskovi ugroženih vrsta) i Crvene knjige (sa najosnovnijim podacima za mere zaštite tih vrsta i njihovih staništa). Ovi dokumenti su naučna osnova za donošenje zakona, uredbi, strategija i određenih akcionih planova na nacionalnom nivou, podseća Sekulić.
Svoju prvu Crvenu knjigu Srbija je dobila 1999. godine i ona se odnosi na iščezle i krajnje ugrožene biljke. Sadrži 171 biljnu vrstu i podvrstu – taksona, od kojih je četiri nepovratno izgubljeno iz svetskog genofonda, a pre toga su živele samo u Srbiji; 46 je iščezlo sa prostora naše zemlje, ali se mogu naći u susednim područjima ili u botaničkim baštama, dok je 121 vrsta krajnje ugrožena, sa velikom verovatnoćom da u bliskoj budućnosti zauvek nestane sa naših prostora ili iz celog sveta. Druga Crvena knjiga je doneta 2003. godine i odnosi se na 57 vrsta dnevnih leptira Srbije (Lepidoptera: Hesperioidea i Papilionoidea).
Nestanak biljnih i životinjskih vrsta Srbije se može sprečiti, pored očuvanja izvornih ekosistema i oporavljanja populacija vrsta na njihovim prirodnim staništima (in situ zaštita) i na drugi način. Sve aktuelnija su veštačka vraćanja na prostor sa kojeg su iščezle (reintrodukcija) i očuvanje vrsta van njihovih prirodnih staništa (ex situ zaštita), odnosno u botaničkim baštama, zoološkim vrtovima ili bankama gena.
Sve ovo, međutim, košta. Prema Zakonu o zaštiti prirode, finansiranje zaštićenih područja se obezbeđuje iz budžeta Republike, autonomne pokrajine i lokalne samouprave, zatim iz sredstava Fonda za zaštitu životne sredine, iz naknada za korišćenje zaštićenog područja, prihoda ostvarenih u obavljanju delatnosti i upravljanja zaštićenim područjem, projekata u oblasti zaštite prirode… ali su uvek dobrodošle i donacije, pokloni i druge vrste pomoći.
Kako obični građani mogu da doprinesu očuvanju biodiverziteta?
Pa, pre svega da budemo svesni da svaka vrsta živih bića, baš kao i čovek, ima svoje mesto i ulogu na planeti Zemlji, upozorava Nenad Sekulić, da svaka predstavlja važnu kariku u lancu zajedničkog življenja čoveka i prirode, i svaka od njih je nezamenljiva: njen nestanak je nenadoknadiv gubitak za čovečanstvo.
.....................
Zanimljivosti
* Maskota Olimpijskog tima Srbije u Londonu 2012. godine je beloglavi sup, koji živi u Specijalnom rezervatu prirode „Uvac“, a moguće ga je videti i u klisurama Trešnjice i Miliševke, takođe rezervatima prirode. Maskota, na žalost, nije rađena u konsultaciji sa poznavaocima, koji kažu da ona više liči na američkog beloglavog orla (nacionalni simbol SAD), te da je tako propuštena prilika da se u svetu na pravi način promoviše naša retka i ugrožena vrsta ptica.
* Iako se bela kanja smatrala nestalom vrstom sa naših prostora, jedan par je opažen na Uvcu. Inače je ima u beogradskom zoo vrtu, dok je u palićkom uspešno razmnožavaju radi povratka na nekadašnja staništa.
*U okviru Zoološkog vrta na Paliću je prihvatilište za zbrinjavanje ranjenih, bolesnih, napuštenih i oduzetih divljih životinja koje nisu u mogućnosti samostalno da opstanu u prirodi.
*U toku je izrada studija zaštite gnezdilišne kolonije male čigre, kojoj je deo toka Drine ka ušću u Savu jedino gnezdilište u Srbiji.
*Urađena je studija zaštite staništa malog vranca na obalama Save kod Ade Ciganlije, kojem je ovo najznačajnije zimovalište na području Beograda.
*Sprovođenjem Konvencije o međunarodnoj trgovini ugroženih vrsta divlje flore i faune (CITES), carinske službe, policija, inspekcija i saradnici Zavoda za zaštitu prirode sprečavaju ilegalnu trgovinu ugroženih vrsta.
*Pećine, jame i drugi podzemni prostori u Srbiji često su na meti stranih istraživača i kolekcionara koji bez dozvole tu sakupljaju retke i ugrožene vrste životinja, pre svega beskičmenjake, od neprocenjivog značaja.
Zakoni, uredbe, pravilnici…
Osnovni nacionalni dokumenti kojima se štiti divlji svet biljaka i životinja doneti su u poslednje tri godine, svi osim Zakona o nacionalnim parkovima, koji je u postupku revizije. To su: Zakon o zaštiti prirode; uredbe o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune i o ekološkoj mreži; pravilnici o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa i merama za njihovo očuvanje, o prekograničnom prometu i trgovini zaštićenim vrstama, o uslovima držanja, načinu obeležavanja i evidentiranja divljih životinja u zarobljeništvu i o uslovima koje moraju ispunjavati prihvatilišta za zbrinjavanje zaštićenih divljih životinja, odnosno zoološki vrt i mini zoološki vrt.
Smernice za očuvanje biodiverziteta nalaze se i u Nacionalnom programu zaštite životne sredine, Strategiji održivog razvoja i predviđenoj Strategiji održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, kao i u mnogim međunarodnim konvencijama i direktivama čiji je naša zemlja potpisnik. Biološka raznovrsnost se štiti i Zakonom o šumama, Zakonom o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda, Zakonom o divljači i lovstvu, Zakonom o dobrobiti životinja...
Aleksandra Mijalković
objavljeno: 19.06.2011.
Pogledaj vesti o: Kragujevac, Vranje
.jpg)
