Izvor: Večernje novosti, 28.Sep.2016, 13:18   (ažurirano 02.Apr.2020.)

Beogradske priče: Varoš beogradska pre dva veka

Pre dvesta godina urbani deo je činila samo neposredna okolina Beogradske tvrđave. Nastanjeni deo dopirao samo do Šanca, dubokog opkopa punog ustajale vode MALO koji grad u Evropi je toliko napredovao i proširio se tokom protekla dva veka kao što je to slučaj sa srpskom prestonicom. Iako je prostor iznad ušća Save u Dunav večito bio mesto oko kojeg su vođeni najstrašniji ratovi u istoriji Starog kontinenta, njegova strateška važnost je, kao zlu kob, donosila i brojna >> Pročitaj celu vest na sajtu Večernje novosti << rušenja i razaranja. Tako je početkom 19. veka ovde postojala skromna varoš, koja je i dalje bila pod jakom turskom vlašću i postojala je samo slutnja i snažna želja da će se najzad, 1830, Hatišerifom obelodaniti veće slobode za srpski živalj, a potom i konačna sloboda od viševekovnog jarma. Takav Beograd, namučen vekovnim osvajanjima i ropstvom uneo je u karte Radoje Dedinac, izradivši ovaj plan u Geografskom zavodu Velike škole u Beogradu. Karta je prikazivala izgled Beograda u periodu 1815-1830. Precizno je zapisano da je razmera urađena u odnosu 1:12.000, a Dedinac je jasno ucrtao najvažnija zdanja kao i kapije kroz koje se ulazilo u varoš i izlazilo iz nje. "Gradsko polje" KASARNE u Donjem gradu Beogradske tvrđave na karti su jasno vidljive. Uostalom, taj deo je odvajkada bio nastanjen ili civilnim življem ili vojnim objektima, i tek u Drugom svetskom ratu je opustošen, uglavnom nemačkim bombardovanjem 1941. godine. Tačan naziv Kalemegdan u prevodu znači "gradsko polje" i upravo taj prostor je jasno označen na planu. Na jednom njegovom delu markirano je i tursko groblje. Istina, najveće groblje sa nišanima, kako su nazivani njihovi nadgrobni spomenici, nalazilo se na današnjem Studentskom trgu, koji je i na ovoj karti obeležen samo kao "Trg". Već na prostoru današnjeg Trga republike bio je završetak varoši. Na središnjem delu sadašnjeg centralnog gradskog prostora, otprilike gde je danas ulaz u Narodno pozorište pa nekoliko metara ka periferiji, bila je zloglasna Stambol kapija, na koju su Turci neretko stavljali srpske glave nabijene na kolac, kako bi uplašile hrišćansko stanovništvo. Hroničari beleže kako je kapija zatvarana čim padne prvi sumrak, i teško onom ko ostane van zidina grada, jer je bio na meti čopora pasa lutalica. Put ka razdelnici za vodu, po kojoj i sada centralni deo grada nosi naziv Terazije, vodio je upravo od Stambol kapije i bio je urastao u trsku i šiblje. Pogled ka Savi vodi na "liman", a to je turska reč za pristanište koja se odomaćila kod nas, pa tako delovi Novog Sada, bliži Dunavu, i danas nose ime po tom pojmu. Oko tadašnjeg, starog grada prostire se Šanac, dubok opkop prepun ustajale, muljevite vode, koji je decenijama bio barijera koja je sprečavala da nepoželjni kroče u grad. U varoš se ulazilo kroz četiri kapije. To su bile Sava kapija, pored limana, na obali u blizini današnjeg Brankovog mosta, Varoš kapija, koja se nalazila u gornjem delu Pop Lukine ulice i na čijem mestu je dugo postojala istoimena kafana, zloglasna Stambol kapija kod današnjeg Narodnog pozorišta i Vidin kapija, u blizini zgrade Prve Beogradske gimnazije. Od Stambol kapije je još u Rimsko vreme vodio Vija militaris, važan vojni put, kasnije je nosio ime i Smederevski, ali i Carigradski, jer je vodio ka gradu na Bosforu. Taj drum je pratio izlazak sa sadašnjeg Trga republike, da bi se kasnije prostirao današnjom trasom Bulevara kralja Aleksandra. Prilično udaljena od grada vidi se označena Batal džamija. Današnjem posmatraču to izgleda pomalo neobično, jer se ova muslimanska bogomolja nalazila na mestu današnje Skupštine, dakle, na mestu koje sada smatramo najstrožim gradskim jezgrom, a tada omaleni Beograd nije ni dopirao do nje. Tek kada stari stanovnik grada prođe Batal džamiju i nastavi dalje, Smederevskim drumom, proći će pored kamenoloma kojem su Turci nadenuli ime Tašmajdan. Prvo groblje Prostor koji zauzima današnji Zeleni venac je u to vreme bio pravoslavno groblje. Preciznije, groblje je zauzimalo uglavnom prostor ulice Maršala Birjuzova i širilo se naviše ka Hotelu "Palas". Gornji deo prozvan je i "Kužno groblje" jer je bio namenjen onim nesrećnicima koje su bolesti prognale sa ovog sveta. Širenje varoši će nedugo potom primorati kneza Miloša Obrenovića da izda nalog o preseljenju poslednjeg beogradskog konačišta na današnji tašmajdanski plato, pa je premeštanje obavljeno 1826. godine. U to doba je na delu Dorćola postojala zgrada koju su zvali Pirinčana, i ona je bila deo rezidencije Eugena Savojskog u doba kada su Austrijanci vladali gradom, od 1717. do 1739. godine. Verovatno je naziv "Piričana" nastao od nezgrapno spojenih germansko-tuskih pojmova "princ" i "han", a ovo zdanje nalazilo se na delu Ulice cara Dušana bliže Kalemegdanu. Varoš bi se, prema dorćolskoj, dunavskoj strani spuštala ka Jaliji, i taj deo je obuhvatao onaj deo grada koji danas krasi šetalište u okolini sportskog centra. STANOVNIŠTVO U Prvom srpskom ustanku, kada Karađorđe otima grad od Turaka, u varoši živi svega oko 3.000 srpskih duša. Ostali stanovnici su Turci, Jevreji, Jermeni, Grci, Cincari... Sačuvani gradski dokumenti govore da su 1834. godine u gradu živela 7.033 stanovnika, dok je 1867, one godine kada Turci konačno napuštaju Beograd, u njemu živelo tek oko 25.000 ljudi. Na početku 21. veka, 1900. godine ovde je nastanjeno skoro 70.000 žitelja da bi pred Prvi svetski rat taj broj porastao na oko stotinu hiljada.

Nastavak na Večernje novosti...