Izvor: Politika, 23.Jan.2008, 13:00 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Litvanija: civilizacijska raskrsnica Evrope
Nova članica EU i NATO pakta, Litvanija, geografski centar Evrope (potvrđeno od strane Francuskog geografskog društva), locirana istorijski na raskrsnici evropskih civilizacija Zapada i Istoka, u kulturološkom smislu je najčešće identifikovana od strane inostranih znalaca evropske civilizacije kao zemlja najistočnijeg dela Centralne Evrope ili pak ređe kao najzapadnijeg dela Istočne Evrope. Malo slabiji poznavaoci istorije svetske i naročito evropske civilizacije su skloni opštem zaključku >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << (kao jedan Amerikanac) da je to zemlja koja se nalazi tamo negde iza Meksika! Većina stranaca zna samo to da je ova zemlja zajedno sa Latvijom/Letonijom i Estonijom bila decenijama u okviru SSSR-a koji je napustila 1990. g. Iznenađenje je opšte kada se sazna da etnički Litvanci ne govore slovenskim jezikom i da njihove crkve nemaju vizantijske kupole već katoličke tornjeve. Vrhunac zaprepašćenja nastaje tada kada se sazna da je to nacija koja je najkasnije u Evropi primila hrišćanstvo (1387. g., dok je npr. franački kralj Klodovik pokršten 486. g.) i da je nacionalni jezik najarhaičniji od svih živih indoevropskih a pripada grupi baltičkih jezika (popularno nazvan preživeli sansrkit). Za svetske istoriografe je Litvanija bila i još uvek ostala tabula rasa obzirom da se istorijat Velike Litvanske Kneževine (do 1795. g.) uvek proučavao kao deo nacionalne istorije Kraljevine Poljske a ne kao poseban političko-istorijsko-kulturološki identitet, dok se na period nakon toga gledalo kao na deo istorije carske Rusije i SSSR-a.
Evropa je pola stoleća (1945.–1990. g.) bila politički i ideološki podeljena samo na dva regiona: zapad i istok ("Jaltska Evropa”). Između nije postojalo ništa što bi posedovalo svoj sopstveni istorijsko-kulturološki identitet. Tek nakon rušenja Berlinskog zida je zaživela ideja (promovisana još ranije od strane istočnoevropske emigracije) o nekakvoj "trećoj Evropi”, tj. o regionu koji se nalazi između istoka i zapada. Tako je iskristalisan pojam Centralne Evrope koja pripada samoj sebi. Ipak, za čuvenog američkog politologa Semjuela P. Hantingtona Centralna Evropa pripada zapadnoj civilizaciji, tj. kako je to primetio češki disident Milan Kundera – region koji je otcepljen od Zapadne Evrope dok je za poljskog politologa B. Kivinskog to "ne-ruski” deo Istočne Evrope.
U svakom slučaju, danas, nakon deceniju i po od kako je baltička Litvanija proglasila svoju drugu nezavisnost (11. mart 1990. g.) i sami Litvanci žive u velikoj dilemi: kom delu Starog kontinenta pripadaju – zapadnom, severnom, centralnom ili istočnom, tj. kom delu Evrope pripada njihov kulturološko-civilizacijski identitet. Dovoljno je samo prošetati prestonicom da biste shvatili zašto je teško razrešiti ovu dilemu a ako se još i upoznate sa nacionalnom istorijom i kulturnim nasleđem onda vam postane sasvim jasno da se nalazite negde što se da nazvati raskrsnicom i sastajalištem evropskih kultura.
Istorijski gledano, u kulturološkom smislu ova današnja baltička republika, u 15. i početkom 16. veka teritorijalno najveća evropska država čije su se granice prostirale od Baltika na severu do Crnog Mora na jugu, sa oko 60–70% slovenskog življa i ne više od 30% litvanskog (koje pripada baltičkoj grupi naroda i jezika), je predstavljala deo evropskog kontinenta na kome su se preplitali pa čak i amalgamisali uticaji dve najveće evropske civilizacije koje su u principu podelile Evropu na zapad i istok – latinska i vizantijska. Još i dan danas, dva veka nakon nestanka Litvanskog Velikog Kneževstva (1795. g.), jasno je uočljivo da je nasleđe rimo-katoličke gotike i baroka predominantno u dva najveća grada u zemlji – Vilnjusu (550,000) i Kaunasu (300,000) – dok su uticaji nemačkog protestantizma vidljivi u Klaipedi (200,000) – najvećoj primorskoj luci i trećem urbanom naselju po broju stanovnika. S druge strane, gotičke i barokne pravoslavne bogomolje su takođe tipične za kulturno nasleđe Litvanije pored pravoslavnih hramova građenih u vizantijskom ili pak rusko-vizantijskom stilu.
Ovakav kulturni pejsaž zemlje sigurno predstavlja simbol simbioze dve dominantne evropske civilizacije ali isto tako i dugovekovno svedočanstvo o međusobnoj verskoj, nacionalnoj, političkoj i kulturnoj toleranciji. Upoređenja radi, dok je Noć Sv. Bartolomeja 1572. g, kada su francuski katolici pobili francuske protestante, postala svetski simbol verske netolerancije i mržnje, u Litvaniji su par godina ranije (1569.) pravno sve hrišćanske konfesije proglašene za ravnopravne što je i poštovano u svakodnevnom životu. Ovakva praksa se krajnje pozitivno odrazila na život pravoslavne zajednice u Litvaniji omogućivši podizanje mnogobrojnih pravoslavnih ali isto tako i staroverskih i unijatskih hramova. Što se stvari preciznije hronologije tiče, za vreme litvanskog paganizma prve hrišćanske bogomolje podignute na njenoj teritoriji su bile pravoslavne. Tako se npr. prvi pravoslavni hramovi javljaju u Vilnjusu još početkom 14. veka dok je u isto vreme pravoslavlje primio i deo lokalne aristokratije.
Novu draž litvanskom multikulturalizmu je dala reformacija sa svojom protestantskom ideologijom sredinom i krajem 16. veka kada je oko 30% bivših katolika prihvatilo učenje Martina Lutera. Ako prihvatimo stanovište da je reformacija podelila Evropu na sever i jug onda je i Litvanija sigurno učestvovala u toj podeli obzirom da se zahvaljujući kontrareformaciji najveći broj bivših protestanata vratio pod papin skiptar. Tako je Litvanija od sredine 17. veka trebala da igra ulogu bedema rimokatoličanstva naspram susedne protestantske Letonije/Latvije i pravoslavne Rusije ali se taj bedem pokazao kao itekako probojan.
Nakon versko-kulturološkog pregrupisavanja Starog kontinenta u 16. veku kada je Sever postao protestantski "derivat” zapadnoevropske civilizacije Litvanija se pretvorila u područje gde su se kulturološki preplitali uticaji rimokatoličke Centralne, protestantske Severne i pravoslavne Istočne Evrope unekoliko podsećajući na slučaj Bosne i Hercegovine po pitanju broja i intenziteta uticaja različitih i antagonističkih konfesija. Ipak, za razliku od Bosne i Hercegovine, ovde istorijski nije nikada došlo do ispoljavanja "balkanskog sindroma” u vidu versko-etničkih sukoba sa tragičnim posledicama kulturocida. Ovome treba dodati i to da je Litvanija nekada bila centar svetskog jevrejstva koje je ostavilo snažan pečat na opštu civilizacijsku sliku zemlje koji se i dan danas može jasno uočiti.
Pored toga što je Litvanija neosporno geografski centar Evrope ona je bila i ostala zemlja na raskrsnici sve četiri glavne evropske civilizacije (rimokatoličanstva, pravoslavlja, protestantizma i judaizma), mesto dodira i susretanja tri istorijska regiona Evrope (Severnog, Centralnog i Istočnog) dok njen glavni grad Vilnjus predstavlja i danas sabirno mesto devet veroispovesti: rimokatoličke, pravoslavne, unijatske, staroverske, evangelističke luteranske, evangelističke reformske, islamske, karaitske/karaimske i judejske. Ako je tačno da geografija presudno utiče na istorijsko-kulturološku sudbinu nacije onda je Litvanija tipičan primer ove istine.
Možda bi na kraju, ukoliko se to mora, najpravednije bilo smestiti Litvaniju u okvire centralnoevropskog istorijskog regiona, a koji je sam po sebi prejudiciran da bude kulturološka raskrsnica, imajući u vidu i činjenicu da je u 15. stoleću ovaj deo Evrope politički bio ujedinjen pod skiptrom upravo litvanske dinastije Jagelonaca preko sistema personalnih unija pa se ovde i koristi termin "Jagelonska Evropa” kao sinonim za Centralnu Evropu.
Dr Vladislav B. Sotirović
[objavljeno: 24/01/2008]
.jpg)
