Izvor: Radio Televizija Vojvodine, 05.Nov.2018, 19:03 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Veliki jubilej: 100 godina od prisajedinjenja i prve južnoslovenske države
Ove godine obilužavaju se veliki istorijski jubileji povodom 100 godina od završetka Velikog rata (Prvog svitskog rata) koji je trajao od 1914-1918. godine. U kojem je izgubilo živote 17 miliona ljudi i pričinjena neviđena materijalna razaranja. Kapitulacija sila Osovine Nemačke i Austrougarske donela je nove granice i u Evropi, gde su i brojčano mali narodi dobili pravo na samoodređenje i stvaranje svojih država.
Ovaj demokratski princip koji je proklamovao američki >> Pročitaj celu vest na sajtu Radio Televizija Vojvodine << pridsidnik Vudro Vilson i koji je bio prihvaćen od strane velikih sila pobedničke Antante Engleske, Francuske i Italije bio je primenjen, u meri u kojoj su političke prilike dozvoljavale, na Mirovnoj konferenciji koja je održana u Parizu 1920. godine, kada su crtane nove političke karte Evrope.
Ovo je bila prilika i za slovinske narode u ugarskom delu dvojne monarhije, koji su bili izloženi jakoj asimilaciji od strane Mađara, da dođu do svojih država. Česi i Slovaci na severu Ugarske i južni Slovini Srbi, Hrvati, Slovenci, Bunjevci i Šokci u zajedničkoj državi sa Kraljevinom Srbijom, koja je bila među pobednicima u Velikom ratu. Za naš bunjevački narod koji je živeo u Bačkoj, a činio većinu u Subotici, trećem gradu u Austrougarskoj, Somboru, i Baji sa okolinom, to je trebalo da znači oslobođenje i spas od asimilacije. Nada i pripreme za ostvarenje višedecenijskog sna počela se ostvarivati od polovine 1918. godine kada je ratna srića počela napuštati sile Osovine i nazirala se pobeda sila Antante. Veliki odjek među našim narodom imao je proboj Solunskog fronta od strane oporavljene srpske vojske na Krfu, i njeno dalje napredovanje i oslobađanje Srbije, što je dovelo i do rasula u austrougarskoj vojsci.
U Bačkoj su se pripreme odvijale kroz kontakte srpskih i bunjevačkih prvaka i dogovore oko daljih aktivnosti. Ubrzo je postignut dogovor da se te aktivnosti i formalizuju pa je u Subotici 10. novembra 1918. godine osnovan Narodni odbor Bunjevaca i Srba. Odbor je imao zadatak da se brine o redu i sigurnosti, da obezbedi uslove za izjašnjavanje o pravu na samoodređenje Bunjevaca i Srba i da pozove srpsku vojsku da dođe u Suboticu i da budu spremni da preuzmu vlast u gradu. Za pridsidnika Odbora izabran je veleposednik i bivši potpukovnik Šimun Milodanović, za potpridsidnike dr Joca Manojlović, advokat i upravitelj srpske štedionice i pop Blaško Rajić, koji je tom prilikom održao nadahnuti govor o značaju i ciljevima skupa, apostrofirajući pitanje jezika kao jednog zajedničkog jugoslovenskog, koji govore Srbi, Hrvati i Bunjevci i da se mora iskoristiti princip samoodređenja koji je uveo američki pridsidnik Vilson i stvoriti zajednička južnoslovenska država. Za sekretare su izabrani dr Jovan Petrović-Ćata i dr Joso Prćić, advokatski kandidat. Izabran je Izvršni odbor od 13 Bunjevaca i 8 Srba. Narodni odbor je imao 132 delegata. Narod je sa velikim oduševljenjem prihvatio sve odluke Narodnog odbora Bunjevaca i Srba i slavilo se do duboko u noći u kafanama i u kućama sa pismom „Kolo igra tamburica svira", autora popa Nikole Kujundžića, koja je puna bunjevačkog patriotskog naboja. U Somboru je u Gradskoj kući dana 05.11.1918, sazvan zbor Srba i Bunjevaca, na kome je osnovan Odbor Srba i Bunjevaca, na čelu sa dr Jocom Laloševićem, koji je tom prilikom istakao da Zbor jednoglasno usvaja Vilsonovo načelo o potpunom samoodređenju naroda i na osnovu toga načela želi rišiti sudbinu jedinstvenog naroda Srba i Bunjevaca. U mesno nacionalno viće je ušlo 145 čalanova. Potpridsidnici su bili Stevan Maglić i Antun Bošnjak Tonika.
Dana 13. novembra u Suboticu i u Sombor ušla je po pozivu Odbora pobednička srpska vojska, dočekana sa velikim oduševljenjem bunjevačkog i srpskog naroda. Srpska vojska je i ušla i u Baju, centar takozvanog Bajskog trokuta na poziv bunjevačkog i srpskog naroda. Pošto je paralelno u Subotici delovalo i Mađarsko narodno viće koje je redovno kontaktiralo sa centralnom vlašću u Budimpešti, nadajući se da će se srpska vojska brzo povući i Subotica ostati u Mađarskoj, koja se otcepila od Austrije, nudili su Bunjevcima razne ustupke i vršili opstrukcije, pa je radi očuvanja mira i bezbednosti komandant grada pukovnik Vladislav Krupežević odlučio da smeni i postavi novu gradsku upravu. Za prvog gradonačelnika i velikog župana postavio je Bunjevca dr Stipana Matijevića istaknutog rodoljuba našeg naroda. Za podgradonačelnika dr Stipana Vojnić Tunića, advokata, za Velikog kapetana inžinjera Ivana Ivkovića Ivandekića, za ekonomskog savetnika senatora dr Mirka Ivković Ivandekića i za škulskog nadzornika Miju Mandića. Na ovaj način je omogućeno lakše sprovođenje procesa samoodređenja bunjevačkog i srpskog naroda.
Radi određivanja delegacije za Veliku narodnu skupštinu koja je predviđena bila da se drži 25.11.1918. godine u Novom Sadu, zakazana je 24. novembra 1918. godine u dvorani hotela „ Hungarija" druga bunjevačko-srpska skupština, na kojoj je prisustvovalo rukovodstvo gradske uprave na čelu sa gradonačelnikom dr Stipanom Matijevićem i popom Blaškom Rajićem. Sa velikim oduševljenjem se prišlo izboru delegata za Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu, jer je tamo tribalo doneti odluku o otcepljenju Vojvodine od Austrougarske. Izabrano je 80 delegata. Jedino je ostala dilema kojim će putom Vojvodina nakon otcepljenja ući u novu južnoslovensku državu. Da li preko Narodnog vića iz Zagreba il putem prisjedinjenja Kraljevini Srbiji? Dilema je rišena 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, kada je doneta odluka da to bude putem prisajedinjenja Kraljevini Srbiji. Skupština je donela odluku da Jaša Tomić i pop Blaško Rajić budu pridstavnici Vojvodine pri beogradskoj vladi, dok su dr Jovan Manojlović advokat iz Subotice i Petar Konjević iz Novog Sada određeni da budu veza u Zagrebu sa Narodnim vićem i Vladom. Velika narodna skupština brojila je 757 delegata. Posle srpskih najviše je bilo bunjevačkih delegata i to 84, što govori o brojnosti i našem značaju prilikom odlučivanja.
Dugo čekano ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenu državu je izvršeno 1.12. 1918. godine u Beogradu. Ujedinjenje je svečano proglasio regent Aleksandar Karađorđević i time je počela svoj državotvorni život Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
I tada je počela borba nove država za definisanje njenih granica, posebno vrlo osetljivih severnih.
Prva skupština proširenog senata (narodnog odbora) Subotice u novoj državi, održana je u Velikoj većnici Gradske kuće 17.4.1919. godine, kojom je predsedavao gradonačelnik sa županijskim pravima dr Stipan Matijević. Tada je prvi put zapisnik vođen na srpskohrvatskom i mađarskom jeziku, pisan na ćirilici i latinici. Sa sednice poslati su telegrami kralju Petru I i regentu prestolonasledniku Aleksandru, vladi u Beogradu i Konferenciji mira u Parizu, u kojima se potvrđuje lojalnost kralju i vladi, a od Mirovne konferencije se traži poštovanje načela samoodređivanja za cilu Bačku. Koliko je pitanje severnih granica nove države bilo bitno govori i poseta prestolonaslednika regenta Aleksandra Karađorđevića Subotici, koja je započeta 26.07.1919. i trajala je nepuna tri dana. Ona je bila značajna i zbog raznih špekulacija i glasina poraženih strana da će ovi krajevi pripasti Mađarskoj. U bogatom programu koji je imao prestolonaslednik sa pridstavnicima vlasti, katoličke i pravoslavne crkve i sa narodom, potvrdio je da je Subotica definitivno priključena Kraljevini SHS. Tom prilikom posebno je pohvalio ulogu i značaj Bunjevaca u donošenju istorijskih odluka značajnih za novu državu. Nastavljena je aktivnost da se novim granicama Kraljevine SHS priključi i Bajski trokut, kao rezultat samoodređivanja tamošnjeg naroda. Stvoreni su stručni timovi, prikupljeni brojni argumenti sa kojima je otišla delegacija u kojoj su bili: Vaso Dolinka, pop Blaško Rajić, dr Martin Matić, Franjo Piuković, Šime Rudić Đido, Josip Vujković, Pavao Išpanović, Petar Pekić, Josip Velin i dr Ivan Abramović. Velike sile su primile delegaciju, saslušali su naše argumente, obećali da će biti na dnevnom redu i da će se zauzeti da se ona povoljno riši. To je stvorilo nadu kod naroda da će se njihova volja ostvariti i da će se očuvati celovitost Bačke i priključenje dela Baranje sa Mohačem Kraljevini SHS.
Razočarenje je bilo veliko kad je prilikom razgraničenja Mirovna konferencija odlučila da Bajski trokut i deo Baranje sa Mohačom ostane u novostvorenoj Mađarskoj državi i da se srpska vojska mora do 20.8.1921. povući iz Bajskog trokuta. To je bila prva pukotina u odnosima između Bunjevaca i vlasti, jer se smatralo da se država i pored objektivnih razloga nije u potpunosti angažovala "za spas" Bajskog trokuta. Drugo veliko razočarenje, za kratko vreme, nastupilo je kad se nakon Trijanonskog ugovora, kojim je potvrđena pripadnost Subotice Kraljevini SHS, sminjeni pridstavnici Bunjevaca u vlasti u gradu i županiji, a na njiva mista postavljeni su srpski i mađarski kadrovi. Naročito je teško palo smenjivanje Mije Mandića, Matije Išpanovića sa mista škulskih nadzornika i Ivana Vojnić Tunića sa mista direktora gimnazije jer je time naš narod izgubio na administrativnom i prosvitnom planu, koji je bio jako važan i bio glavni motiv za okupljanje i organizovanje Bunjevaca u drugoj polovini devetnaestog vika. Isto tako ovim smenama obuhvaćeni su ugledni Bunjevci. To je bio signal da se Bunjevci moraju i posebno politički organizovati pa je formirana Bunjevačko-Šokačka stranka.
Kad se prilikom obilužavanja ovog velikog jubileja postavi pitanje šta smo dobili u ovih sto godina od stvaranja prve južnoslovenske države, možemo kasti tušta, jer je otcepljenje
tadašnje Vojvodine od Austrougarske i pripajanje Kraljevini Srbiji 01.12.1918. godine stvaranjem Kraljevine SHS, značilo slobodu i ostvarivanje ciljeva i ideala naših prosvetitelja, priporoditelja i rodoljuba iz druge polovine devetnaestog vika, na čelu sa biskupom Ivanom Antunovićem, njegovim bliskim saradnikom Bozom Šarčevićem i saborcima Agom i Lazom Mamužićem, Pajom Kujundžićom, Kalorom Milodanovićem i mnogim njihovim učenicima, tako da je od malog broja zainteresovanih za bunjevačku stvar u 1870. godini stvoren pokret sa probuđenom inteligencijom. Stvorene su kulturne institucije počev od Pučke Kasine i sa političkom strankom, za kratko vrime bili su spremni za velike promene koje su se desile u 1918.godini, a njihove ideje, koje se tiču jezika i obrazovanja na njemu i danas su aktulne.
Događajima iz 1918. godine postali smo politički narod koji je ušao u istoriju kao takav i to se ne može osporiti. Ta činjenica duboko je ušla u naše biće i zahvaljući tome preživeli smo i najteži period u drugoj Jugoslaviji kad nismo bili priznati. Danas u demokratskoj Srbiji smo priznati kao nacionalna manjina, imamo svoj Nacionalni savet i jedan od najvećih praznika, a to je Dan Velike narodne skupštine 25. novembar 1918.godine. Da li smo mogli više? Verovatno da. Ali u kom će pravcu ići naš status trebalo je biti rišeno prilikom stvaranja prve južnoslovenske države. Da je u euforičnom stanju posle oslobođenja od Austrougarske asimilacije više razmišljano o budućnosti možda se mogao izboriti još bolji status, u skladu sa našim značajem i ulogom u događajima iz 1918. godine.
Autorski tekst Ivana Sedlaka, počasnog pridsednika Bunjevačke Matice.
Nastavak na Radio Televizija Vojvodine...
.jpg)
