Izvor: Večernje novosti, 04.Jan.2014, 23:29   (ažurirano 02.Apr.2020.)

Dobrotvori ostavili 1.094 zadužbine

U VREMENU pobede egoizma i velike strasti za posedovanjem, kada je postalo važnije zgrtati da bi imao, a ne da bi pomogao, kao da je zgasnuo duh zadužbinarstva. Ranije nije bilo tako. Čak i u periodima najvećeg siromaštva mnogi su se odricali svog bogatstva za opšte dobro. Dokazi o tome nalaze se u fondovima Arhiva Srbije.Stručnjaci ove ustanove prvi put detaljno obrađuju građu koja se, pre svega, odnosi na zadužbinarstvo na našim prostorima od druge polovine 19. do sedamdesetih godina >> Pročitaj celu vest na sajtu Večernje novosti << 20. veka. U 200 kutija i više od 200 knjiga sačuvani su podaci za čak 1.094 zadužbine na teritoriji današnje Srbije. Mnogobrojna dokumenta svedoče i o radu zadužbina osnovanih u banovinama Kraljevine Jugoslavije. „Novosti“ su dobile ekskluzivno pravo da pregledaju zaveštajna pisma, testamente, ukaze o osnivanju zadužbina i fondova, statute zadužbina...- Još smo u fazi proučavanja građe - kaže arhivski savetnik Jelica Reljić. - Jedan deo je bio dostupan istraživačima, uglavnom onih zadužbina i fondova koji su bili sređeni. Sada će kompletna građa biti obrađena. Prvi put na jednom mestu biće sve zadužbine, o kojima se nalaze podaci u Arhivu Srbije. Po završetku, planiramo da objavimo knjigu, koja će, ako sve bude teklo po planu, izaći do leta ove godine.Naša sagovornica okupila je mlade stručnjake iz Arhiva. Ana Kos, Olivera Ostojić, Đurđija Živković, Enisa Alomerović Hubanić i Dušan Guteša svakodnevno, u toku obrade arhivske građe, otkrivaju zanimljive tragove o srpskim dobročiniteljima.POMAGALI MATICU SRPSKU, UNIVERZITET... Zadužbine su pomagale i Maticu srpsku, Univerzitet u Beogradu, Srpsku književnu zadrugu, Kolo srpskih sestara, Društvo za podizanje hrama Svetog Save, Srpsku dobrotvornu zadrugu, Srpsko privredno društvo „Privrednik“, Srpsko pevačko društvo, Udruženje prijatelja „Cvijeta Zuzorić“, Ligu protiv tuberkuloze u Beogradu. U Arhivu se čuvaju Zahvalnica Srpske književne zadruge svome dobrotvoru Zadužbini „Velimirijanum“, čiji je osnivač Velimir Mihailo Teodorović, kao i Povelja Kola srpskih sestara istoj zadužbini, koju je uradio Uroš Predić.- Svest ondašnje države o značaju zadužbina ogleda se u tome što su za članove Zadužbinskog saveta i komisije postavljane ugledne ličnosti. To su bili dr Slobodan Jovanović, zatim pesnik i esejista Sima Pandurović, doktor pravnih nauka i bogoslovije Radovan Kazimirović - ističe Jelica Reljić. - Veoma smo se obradovali kada smo pronašli pismo Slobodana Jovanovića, u kome se zahvaljuje na izboru za člana komisije za izradu projekta Zakona o zadužbinama. To je posebno dragoceno, jer su u našem arhivu njegova pisma retka. Zadužbinarstvo je posebno bujalo s kraja 19. i početkom 20. veka. Uklapalo se u tadašnji nacionalni plan. Tih godina jačala je nacionalna ideja, a bogati ljudi želeleli su da doprinesu snazi Srbije.- Kao najstariji registrovani pominje se Fond Tome Vučića-Perišića i Ilije Milosavljevića Kolarca - kaže Jelica Reljić. - Osnovan je 1856. kako bi se svake godine držao parastos za pokoj duše svim našim vojnicima koji su poginuli u Prvom i Drugom srpskom ustanku.Po rečima naše sagovornice, želja da se sopstveno postojanje ovekoveči na dobrobit budućim generacijama bila je presudna da trgovci, industrijalci, naučnici, ali i političari i crkveni velikodostojnici osnivaju zadužbine.- Državni savetnik iz Beograda Stevan Magazinović među prvima je osnovao zadužbinu. Bilo je to 1872. Njen cilj je bio štampanje knjiga za siromašne učenike. I brojni drugi srpski političari, među kojima su Ljubomir Kaljević, Miloš Trivunac, Živko Barlovac, Dimitrije Crnobarac, dobročinstvima su se upisali u registar zadužbinara.Tadašnji bogataši Nikola Spasić, Sima Andrejević Igumanov, Vlajko Kalenić, Samuilo i Golub Janić, Nikola i Evgenija Kiki, Aleksa Krsmanović i Luka Ćelović-Trebinjac, veliki deo kapitala dali su u te svrhe.Tako je trgovac iz Beograda Krsmanović testamentom iz 1914. celokupnu imovinu zaveštao državi „za srpske patriotske ciljeve“. Njegovo zaveštanje činile su zgrada u Knez Mihailovoj 56 (nekada kafana „Srbska kruna“, a danas Biblioteka grada Beograda), zgrada na Terazijama 34 (u kojoj je regent Aleksandar Karađorđević pročitao proglas o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine), kao i zgrade u ulicama Braće Krsmanović, Koste Glavinića i Karađorđevoj.- Još jedan beogradski trgovac, Luka Ćelović-Trebinjac, svoje nemalo imanje koje je obuhvatalo dobar deo Savamale ostavio je Beogradskom univerzitetu na upravu, s tim da se „ima trošiti i upotrebljavati na naučne ciljeve i druge potrebe Univerziteta“. Bilo je to 1925. godine - priča Jelica Reljić. - Svoje darivanje započeo je ustupanjem imanja u Javorskoj ulici, da bi se njegova dobra volja prepoznala i u narednim godinama. Tako je 1928. godine u pismu rektoru Univerziteta naveo kako sumu od stotinu hiljada ondašnjih dinara ostavlja pevačkom društvu „Obilić“ i to uz nesebičnu i toplu konstataciju „Mladost je - neka peva!“.U arhivu se čuva Ukaz kralja Petra Prvog o osnivanju zadužbine „Dom srpskog narodnog invalidskog fonda sveti Đorđe - Zadužbina Nikole Spasića“ iz 1915.Zadužbinari su ostavljali svoje kuće, njive, novac..., najčešće za školovanje i usavršavanje siromašne dece, ali i formiranje biblioteka. Među brojnim stipendistima bili su i Milan Rakić, Radoje Domanović, Vojislav Ilić Mlađi, Stanoje Stanojević, Draga Ljočić, Dimitrije Rošu, Jovan Cvijić, Mileta Novaković, Veselin Čajkanović, Jovan Erdeljanović, Miloš Moskovljević...Stručnjaci iz Arhiva pronašli su pismo Radoja Domanovića ministru prosvete i crkvenih poslova. Te 1904. godine, pisac je boravio kao stipendista Zadužbine Dimitrija Crnobarca u Minhenu. Domanović je molio ministra prosvete da mu pošalje još 500 dinara, jer:„Ako hoću da moje bavljenje na strani ne bude beskorisno, moram nabaviti novca za operu, pozorišta (klasična dela, operete, moderna drama), koncerte, na ulaznice za galerije slikarskih radova, vajarskih, za muzeje istorijske, etnografske i druge ustanove.... A kad sam već u Nemačkoj (možda nikad više neće biti prilika da ovde živim) da obiđem Lajpcig, Drezden, Štutgart, Berlin i druge manje ili veće centre nemačkog carstva.“U Arhivu se nalazi i molba pesnika Milana Rakića za stipendiju iz Fonda pravnika Milana M. Marića, koja svedoči o njegovim studijama u Parizu.Srpski umetnici i naučnici nisu samo tražili pomoć. Oni koji su za života nešto stekli rado su se toga odricali za dobrobit drugih. U redovima dobrotvora su Mihajilo Pupin, Katarina Ivanović, dr Vojislav Subotić, Beta Vukanović, Ekatarina Ristivojev (supruga vajara Ilije Kolarevića)...Mnogo je razloga zašto su zadužbinari osnivali zadužbine. Sačuvano je pismo u kome advokat Mirko Stojanović, koji je osnovao zadužbinu za pomaganje nauke o jeziku i o privatnom pravu, objašnjava taj čin:KNJIGA DOBROTVORKAMA Knjigu o zadužbinama i zadužbinarima, rađenu na osnovu građe iz depoa, Arhiv Srbije posvetiće svojim dobrotvorkama, Margerit i Anđici Arnautović, ćerkama Aleksandra Arnautovića. One su 1998. godine osnovale „Fond Aleksandra Arnautovića“ radi trajnog čuvanja i negovanja uspomena, upravnika Državne arhive (danas Arhiv Srbije) od 1939. do 1941. godine. - Kao uspomenu na svog oca osnovale su Fondaciju - objašnjava Jelica Reljić. - Iz tog fonda svake godine dodeljuju se dve ravnopravne nagrade „Zlatna arhiva“ najboljim arhivistima i arhivima u Srbiji.„ Hoću tim delom da se odužim ljudima za njihova dobra koja su oni meni u životu učinili. Hoću da njihova dobra barem u kojoj meri pređu preko mene i na one koji će posle nas na svet dolaziti. Ja sam u životu imao zadovoljstvo u učenju osobitu pažnju poklanjati najpre reči ili jeziku, toj velikoj alatki kojom je Bog čoveka obdario, a kao Srbin poklanjati pažnju jeziku srpskom. Pa onda mi je gotovo po čudesnom slučaju jezik srpski učinio da sam uz njega sa istom pažnjom počeo učiti i privatno pravo. Naposletku mi je otuda došla nagrada od koje odvajam jedan deo za ovo delo.“Arhivski stručnjaci nailazili su i na potresne primere. Među njima je priča o Zadužbini Zorke, Radojke, Milojke i Nikodima Vasića. U stan porodice Vasić u Brankovoj ulici u Beogradu pala je granata tokom bombardovanja (4. februara 1915). Samo je Nikodin preživeo. Kasnije je ovaj učitelj iz Beograda naručio skulpturu u spomen na njegovu stradalu porodicu. Skulpturu, pod nazivom „Nevine žrtve Beograda“ izradio je poznati vajar Đoka Jovanović. Posebno mesto među srpskim dobrotvorima zauzimaju general Mihailo Srećković i njegova supruga Agnija.- Testamentom od 1919. godine, Mihailo Srećković zaveštao je imanje, koje je, kako navodi, stekao sa suprugom Agnijom „uz veliku štednju“ u Takovskoj ulici 12 i 14, za pomoć siromašnim porodicama aktivnih i rezervnih oficira i podoficira - kaže naša sagovornica. - Zadužbinskim sredstvima je na mestu stare zadužbinske zgrade, 1938. godine, podignuta nova u kojoj se danas nalazi sedište beogradske opštine Palilula.

Nastavak na Večernje novosti...