Izvor: Politika, 16.Jun.2007, 12:00 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Amerikanac u Beogradu
Poziv da u Rimu, u studiju Ćinećita, igra ulogu opsenara Kaljostra u filmu Crna magija, tridesettrogodišnjem Velsu zvučao je kao moguća rehabilitacija. Od tog trenutka razvija se siže filma Zatamnjenje
"Ako želiš hepiend, to, naravno, zavisi od toga gde završiš svoju priču."
Orson Vels
Orson Vels, l'enfant terrible američkog filma prve polovine 20. veka, filmom Zatamnjenje (koji smo nedavno imali prilike da vidimo na premijeri u Sava >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << centru) nije dobio biografiju. Zatamnjenje reditelja Olivera Parkera slika samo jedan trenutak Velsovog života i karijere (rođen u Kenoši, SAD, 1915), ali prelomni trenutak, pokušavajući da odgonetne zašto je Vels u rodnoj Americi postao persona non grata. Nakon remek-dela, Građanina Kejna, nakon 'Veličanstvenih Ambersonovih', a potom i duboko intimne i autoironične 'Dame iz Šangaja' sa Ritom Hejvort, Orson Vels preživljava emotivni potres zbog razvoda od ove glumice. Poziv da u Rimu, u studiju Ćinećita, igra ulogu opsenara Kaljostra u filmu Crna magija, tridesettrogodišnjem Velsu zvučao je kao moguća rehabilitacija. Od tog trenutka razvija se siže filma Zatamnjenje. Na samom snimanju Crne magije, misteriozno gine jedan od glumaca, prišapnuvši Velsu reč 'Nero' i skončavši u njegovom naručju.
Holivudska crna lista
Italija 1948. je interesna geopolitička zona Amerike, i politička previranja, sukobi komunista sa ostacima fašističkog režima i dalje traju, a sam Orson Vels se kao američki građanin, kao Amerikanac u Rimu, odjednom nalazi u kolopletu intriga, špijunaže, ubistva i političkog protežiranja. Zaljubljuje se u pastorku ubijenog glumca, lepu glumicu jevrejskog porekla, a potom upoznaje i italijansku surovu stvarnost.
Otvoreno zamerivši politici Amerike pomaganje ostataka prethodnog režima u Italiji i osudu komunista, Orson Vels će sebi zatvoriti vrata holivudskih filmskih studija. Učinio je to onako kako je najbolje umeo – inscenacijom, na predizbornom mitingu liberalnih demokrata koje protežiraju Amerikanci. Orson Vels je iskoristio Hamletovu dovitljivost – igrokaz. Jer, nije slučajno Vels toliko voleo Šekspira – ekranizovao je i Magbeta, i Mletačkog trgovca, Henrija V, Otela,... (Otelo je dobio Zlatnu palmu u Kanu 1952). Velsova mađioničarska tačka pred hiljadama posetilaca mitinga u Rimu zapravo je bila raskrinkavanje američkih političkih aspiracija i ljubavno pismo komunističkim snagama Italije. Upravo ovaj presudni momenat Velsovog života zauvek ga je marginalizovao. To putovanje u Evropu i kasnije sve češće vraćanje staroj dami, za Orsona Velsa postaće usud.
Zatamnjenje (u originalu Fade to Black), kao jasna metafora pada, inače je scenarističko-rediteljski termin, indikacija za način završetka filmske scene. Čitav film nosi reference na motive i stil Orsona Velsa kao reditelja, na njegov prosede i autorsku poetiku. Vels je prvi upotrebio čuveni dubinski fokus, dva prostorno u dubini razdvojena plana u istom kadru, a to će u filmu Zatamnjenje dobaciti tek kao uzgrednu sugestiju italijanskom reditelju u čijem filmu igra. Kultni film noir, Dama iz Šangaja, koji kulminira scenom umnoženih ogledala sugerišući laž, obmanu, privid lepote, citiran je vizuelno i u Zatamnjenju. Film je posveta Velsovom humoru, magiji, zavođenju. Ritmički prilično sigurno vođeno, sugestivne atmosfere koja neretko klizi u film noir, nikada u naturalizam, Zatamnjenje je nepretenciozno ostvarenje koje ostaje van mejnstrima.
Glumac Deni Hjuston u potpunosti iznosi Velsovu mimiku i ekspresivnost njegovog lica, u večitom poluosmehu, zavodničko-ciničnog pogleda uz erotičnost kojom isijava sa filmskog platna. (Inače, kuriozitet je da je ovaj glumac sin čuvenog reditelja Džona Hjustona, a rođen je u Rimu). U mnogim svojim filmovima Orson Vels je igrao glavne uloge, savršeno je vladao scenskim prostorom kao i prostorom naracije. U Zatamnjenju gledalac posmatra sve strepnje i strahove, po prvi put u poziciji da zna više od glavnog junaka, Orsona Velsa, koji je, kao reditelj, uvek znao više od svog gledaoca. Kristofer Volken u ulozi produžene ruke Ujka Sema, kao negativac, ne iznenađuje svojom karakterističnom ledenom harizmom.
Beograd-Zagreb-Jugoslavija
Ali, budući da je u pitanju koprodukcija, kao i to da je film Zatamnjenje najvećim delom sniman u Beogradu, pored internacionalnih zvezda i naših epizodista (Frano Lasić, Josif Tatić, Damir Todorović i drugi), najveća zvezda i najveći glumac je zapravo Beograd – njegova Skupština, fasade Narodnog muzeja, Kalemegdanska tvrđava i terasa, pasaži i kaldrma, Košutnjak, Filmski grad kao Ćinećita, čine kulise koje u potpunosti fingiraju poratni Rim. Lucidni duh Orsona Velsa tokom snimanja Zatamnjenja bdeo je nad Beogradom... Jer, čudne su niti vezivale Orsona Velsa i naše prostore. U Beogradu je boravio i upoznao se sa maršalom Titom, da bi ubrzo igrao četničkog vojvodu u Bici na Neretvi Veljka Bulajića 1969. Igrao je i u Tajni Nikole Tesle Krste Papića 1979. U Zagrebu je 1962. snimao eksterijere Kafkinog Procesa kada je upoznao Oju Kodar (Olgu Palinkaš), hrvatsku glumicu i scenaristkinju, koja mu je postala muza i partner u nastupajućim godinama. Na Jadranu, na Hvaru, boravio je 1970. snimajući (nikada dovršenu) Dubinu sa Žanom Moro i Ojom Kodar. (Hrvatski filmski kritičari Danijel Rafaelić i Leon Rizmaul 2005. načinili su dokumentarac Druga strana Velsa koji govori o Velsovom boravku u Zagrebu i na Jadranu. Naslov je citat naslova, takođe, nedovršenog Velsovog filma Druga strana vetra.)
Ljubav prema Evropi ove filmske figure veće od života ostala je večna – Orson Vels je umro 1985. od srčanog udara, a njegov pepeo posut je po tlu Španije, u gradu Ronda, po areni za borbe s bikovima. Baš kako dolikuje. Takvom velikanu na svojstven način nedavno se odužio i Beograd.
Vesna Perić Momčilović
[objavljeno: 16.06.2007.]
.jpg)
