Izvor: Vostok.rs, 07.Apr.2016, 15:02 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Mauthauzen: Polja gladi, tifusa i bezimene smrti u Velikom ratu
U opštoj kulturi sećanja Mauthauzen je poznat kao najveći koncentracioni logor Trećeg rajha na području Ostmarka, kako se pod nacistima zvala Austrija.
Uloga Mauthauzena u industriji državne smrti postavljena je, međutim, četvrt veka ranije, u jesen 1914, paralelno sa prvim operacijama austrougarske vojske na Balkanu i u Galiciji, kada je ta mala opština određena za lokaciju zarobljeničkog logora.
Na Vojničkom spomen-groblju Mauthauzen danas leži blizu 11.000 žrtava Prvog i oko 5.000 Drugog svetskog rata.
I dok o nacističkim žrtvama Mauthauzena postoji solidna baza podataka, stanovnici ranijeg logora su često nepoznati. Zbog toga je i teško odgovoriti koliko je Srba među 11.000 u zarobljeništvu umrlih i na okolnim poljima ispod bezimenih kamenih krstova pokopanih interniraca.
Ni SPC ne izlazi sa konačnim brojem, ali na osnovu istorijskih izvora i arhiva, pre svega austrijskog Crnog krsta kao organizacije koja se nadideološki i nadnacionalno bavi negom vojničkih spomen-obeležja, računa se sa nekoliko hiljada.
Hram Svetih mučenika, sto godina posle
Reći da je planirano podizanje Hrama Svetih mučenika, kako će se zvati kapela SPC na poljima Mauthauzena, "ispravljanje nepravde", obična je društvena konvencija da bi se o toj temi uopšte moglo smisleno razgovarati.
Foto-montaža buduće srpske kapele koja se podiže u Mauthauzenu
Stvar je u tome da je ta nepravda nepopravljiva – jedino što se na sudbinu stradalih polaže malo izoštreniji istorijski fokus i spušta utešna ruka Crkve.
Većina od 11.000 ratnih zarobljenika koji su umrli i sahranjeni na vojničkom groblju Mauthauzen jesu Italijani, do mere da je čitav areal u narodnom rečniku poznat kao "Italijansko groblje".
Taj toponim, međutim, nema toliko veze sa brojem, koliko se zahvaljuje činjenici da su italijanska država i društvo odmah nakon potpisivanja primirja 1918. krenuli u akciju vraćanja – posthumnog – dostojanstva nacionalnim žrtvama austrougarskih zarobljeničkih logora.
Na svakom vojničkom groblju postavljenom pored austrougarskih logora za ratne vojne zarobljenike postoji "italijanska kapelica" iz dvadesetih godina, pa ona tako dominira i na polju Mauthauzena; tlocrt šest puta šest metara, deset metara visoka, po svemu skromni objekat, tek toliko da pokaže da se Bog vratio na taj sumorni genius loci.
Tu je i monumentalni spomenik koji je u isto vreme podigao jedan od preživelih logoraša, oficir Paolo Boldrini, u civilnom životu vajar. Figure od belog carara-mermera otimaju se svetovnoj sili koja ih vuče u zemlju, dok ih kapelica pored teši da će otići u nebo – uteha po izboru i za vernike i za agnostike.
Vojničko groblje Frauenkirhen, Burgenland, tabla iz vremena Kraljevine Jugoslavije
Vidljiva arhitektonska obeležja za srpske žrtve tog logora nisu podignuta ni od strane Kraljevine Jugoslavije, ni od njene pravne naslednice socijalističke Jugoslavije – i to je istorijski propust koji SPC, ojačana svojim novim položajem i novom svešću o odgovornosti, ispravlja izgradnjom kapele na "killing fields" ranog Mauthauzena.
"Tu leže pokopani srpski vojnici i civili, deportovani u Prvom svetskom ratu, umrli daleko od domovine od zime, gladi i tifusa", kaže za RTS vladika austrijsko-švajcarski Andrej.
"Na dan polaganja kamena temeljca nosiće nas naše pamćenje, naša ljubav i nezaborav prema njima. Hram se podiže u slavu Božju i čast Svetih mučenika, za pravoslavne zarobljenike i spokoj svih koji su tamo našli svoj večni mir. Sada, sto godina kasnije, savremeno čovečanstvo mora da pronađe odgovor na nove izazove miru i iz prošlosti izvuče pravne pouke. Sećanjem na strahote Prvog svetskog rata, pomenom na ovom mestu, svi pokazujemo hrabrost."
Iza linije fronta
U razvijenoj fazi rata, broj ratnih zarobljenika koje je Austrougarska držala na raspršenim lokacijama širom monarhije, dostigao je skoro dva miliona. Statistiku o tome objavljuje austrijski vojni istoričar Manfrid Rauhenštajner u svom kapitalnom delu "Prvi svetski rat i kraj Habzburške monarhije".
Oko 60 procenata, u apsolutnim brojevima 1,27 do 1,33 miliona, bili su Rusi. Broj zarobljenika Srba iznosio je 167.000, Italijana između 370.000 i 470.000, Rumuna oko 53.000.
Od dva miliona interniraca koji su dovedeni na teritoriju monarhije, u logorima ih je umrlo između šest i 10 odsto. U zarobljeničkim logorima Nemačkog carstva, skor je nešto bolji, "samo" 5,3 odsto; u Engleskoj čak ispod četiri odsto.
Spomenik poznat pod imenom Srpski krst. U pozadini italijanska kapela
U Francuskoj dolazi umrlih čak 6,1 na svakih 100 vojnih zarobljenika, u Italiji 6,6, u Turskoj 13. Za Rusiju se iz austrijskih arhivskih izvora daje podatak širokog raspona, od 9,9 do 20 umrlih na svakih 100 zarobljenika. Rumunija sa 23 na 100 i Srbija sa 26,8 na 100 imaju još lošiju statistiku.
Ako pođemo od pretpostavke da su mere koje su bile na snazi u austrijskim vojnim logorima bile nacionalno nediskriminatorske, to jest, da su svi zarobljenici bili podjednako izloženi gladi, smrzavanju i epidemijama, dolazimo do cifre od 10.000 do 17.000 Srba koji su zauvek ostali na manjim i većim vojničkim grobljima, u pojedinačnim i masovnim grobnicama iza linije fronta.
Naznake ciljanog neprijateljstva prema srpskim zarobljenicima, koje bi taj broj natproporcionalno terale u visinu, postoje samo za januar 1916. kada se saznalo kakva je sudbina zadesila austrougarske vojnike u zarobljeništvu srpske kraljevske vojske prilikom povlačenja preko Albanije.
Vrhovna K. und K. komanda naložila je da se prema zarobljenim srpskim vojnicima angažovanim na utvrđivanju poljskog Pšemisla treba odnositi "bez ikakvog obzira na humanitet". Mimo tog dokumenta iz januara 1916. nema dokaza da su Srbi imali tretman drugačiji od onog sa kojim su se sretali svi drugi ratni zarobljenici na teritoriji Austrougarske monarhije.
A taj "opšti tretman" definisao se na osnovu Haških konvencija iz 1899. i 1907, koje su i danas relevantan izvor međunarodnog ratnog i humanitarnog prava, razvodnjenih u konkretnom slučaju kroz normativnu snagu faktičkog stanja – haos države u političkom i ekonomskom raspadu.
Groblje Frauenkirhen
Brzina i provizornost kojom su podizani vojni logori još u leto 1914. pre prvih ratnih operacija, njihovo ekspresno punjenje u jesen, loši higijenski i sanitarni uslovi, mase ljudi na malom prostoru, nedostatak lekara i medikamenata, prisilni rad – sve je to već u zimu 1914/15. dovelo do epidemije tifusa i masovnog umiranja logoraša, i više od sto dnevno.
Mauthauzen, od austrijske istoriografije nazvan "kućom smrti", zauzimao je posebno mesto. Kako već te prve zime nije bilo hrane za ruske i srpske zarobljenike (drugih još nije bilo), uprava logora ih je slala u okolna mesta u prošnju.
Drugi vrh masovnog umiranja bila je zima 1916/17. Bolji higijenski uslovi su sprečili izbijanje novih epidemija, ali je tada glad počela da ubija sistematski, i zarobljenike i lokalno stanovništvo.
"Ratni vojni logori rasli su iz zemlje kao pečurke posle kiše"
U principu, ratni zarobljenici su posmatrani kao ekonomski faktor. Radili su u fabrikama, radionicama, rudnicima, postavljali su pruge i probijali planinske puteve, bili demografski balans za vlastite vojnike na frontu.
Zato su logori rasli "kao pečurke posle kiše", piše Rauhenštajner i stavlja njihov broj na 50 glavnih – među njima i imena koja će u nastavku doći do još mračnije "slave", kao Mauthauzen, Terezijenštat ili Aušvic – od kojih je svaki održavao ispod sebe čitav grozd sporednih logora.
Razbacanost vojničkih grobalja iz Prvog svetskog rata, proteklo vreme, još veći šok Drugog svetskog rata, prevlast komunističke ideologije u Rusiji i Jugoslaviji – sve su to objektivne teškoće koje su godinama sprečavale dostojanstveniju kulturu sećanja prema događajima od pre sto godina.
I nije istina da je sudbina tih ljudi uvek i u svakom pojedinačnom slučaju bila prekrivena ćutanjem. Na vojničkom groblju u Frauenkirhenu (Burgenland) je još Kraljevina Jugoslavija postavila veliki kameni krst i spomen-ploču u znak sećanja na srpske logoraše, ne samo zarobljene vojnike, već i na stotine civila, žena, čak i dece koji su u prvoj ratnoj zimi masovno umirali od tifusa.
Ruska kapela na slovenačkom prevoju Vršič koju su 1916. podigli ruski zarobljenici koji su radili na probijanju puta preko alpskog prevoja
Ruska kapelica koju su ruski zarobljenici podigli u zimu/proleće 1916. nakon što je snežna lavina ubila njih tri stotine na gradilištu Vršičke ceste (1.611 metara nadmorske visine), stoji danas kao nezaobilazni marker u evropskoj kulturi sećanja, kao politički simbol, ali i turistička atrakcija.
Slovenački predsednik Pahor pozvao je ove godine ruskog predsednika Putina na svečanost obeležavanja stote godišnjice Ruske kapele na Vršiču. Zbog sankcija će ta manifestacija proteći prizemnije nego što je planirano, ali ona dovoljno govori o "pravnim poukama" Velikog rata koje spominje vladika Andrej.
Zato je manifestacija koja se u organizaciji SPC iduće nedelje održava na vojničkom groblju u Mauthauzenu važna i neophodna: ona skida zavesu zaborava sa još jedne mračne epizode evropske istorije, dozvoljava joj da progovori glasom pojedinačnih žrtava, tamo gde se čuje samo kakofonija nacija.
Pozvani su svi koji veruju da se ljudske greške, sporo ali dostižno, mogu ispravljati, a grehovi opraštati.
Vesna Knežević,
RTS
.jpg)
