Izvor: Radio Televizija Vojvodine, 29.Nov.2018, 00:09   (ažurirano 02.Apr.2020.)

Rusini dali veliki doprinos prisajedinjenju Vojvodine Srbiji

Među 757 poslanika Velike narodne skupštine, održane 25. novembra, bio i 21 Rusin. Oni su delegirani iz opštine Novi Sad, Đurđevo, Ruski Krstur, Stari Vrbas i Kucura, a najznačajniji udeo imao je Jovan Hranilović, grkokatolički sveštenik iz Novog Sada, koji je predsedavao Velikom narodnom skupštinom i zastupao interese Rusina.

Na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Bačke, Banata i Baranje, održanoj 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, učestvovali >> Pročitaj celu vest na sajtu Radio Televizija Vojvodine << su i Rusini. Smatra se da je među 757 poslanika bio prisutan i 21 Rusin. Ova mala slovenska nacionalna zajednica (u Bačkoj 1921. godine ih živi 12.071), na taj način je dala svoj doprinos prisajedinjenju Vojvodine Kraljevini Srbiji. Rusinski poslanici su poticali iz opština Ruski Krstur, Kucura, Stari Vrbas, Đurđevo i iz grada Novog Sada. Izbor poslanika odražavao je nacionalnu strukturu stanovništva tih naselja i pokazuje da su njihovi žitelji u prelomnim vremenima delovali kao solidarne i jedinstvene lokalne političke zajednice. Jedna od najistaknutijih ličnosti Velike narodne skupštine bio je novosadski grkokatolički (unijatski), rusinski sveštenik Jovan Hranilović (1855-1924). Do danas je u nauci bio nepoznat podatak da je Hranilović za poslanika izabran na zboru Rusina iz Novog Sada, održanom 23. novembra.

U jesen 1918. godine nazirao se kraj Prvog svetskog rata. Austro-Ugarska monarhija kao sila gubitnica nalazila se u opštem rasulu i revolucionarnom previranju. Njeni doskorašnji podanici, brojni narodi i njihove političke elite tražili su šansu za ostvarenje svojih nacionalnih težnji. Opšte političke prilike imale su svoj veran odraz i na na multietničnom jugu Ugarske. U očekivanju velikih promena i dolaska pobedničke vojske Kraljevine Srbije i njenih saveznika, krajem oktobra – početkom novembra, srpsko stanovništvo i njegovi politički prvaci su organizovali svoje narodne odbore kao nove organe vlasti. Skoro identičan slučaj je bio i po mestima gde su živeli drugi narodi u trenucima kada su institucije stare države gubile autoritet i kada su lokalne zajednice nastojale da održe mir i poredak u svojim sredinama.

U takvim uslovima Srpski narodni odbor u Novom Sadu, sazvao je za 25. novembar 1918. godine u Novom Sadu Veliku narodnu skupštinu Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena sa teritorije Bačke, Banata i Baranje s ciljem da se odredi dalja politička budućnost ovih oblasti. U pozivu je bio vrlo precizno određen način biranja poslanika od strane lokalnih narodnih odbora i veća, a izbor je organizovan među "pozvanim narodima" u okviru postojećih opština. Na svakih hiljadu duša biran je jedan poslanik, a ako bi broj prelazio hiljadu i po (1000 + 501), opština je imala pravo da bira još jednog delegata.

Na zboru Rusina iz Novog Sada, održanom 23. novembra, pojavilo se 110 ljudi, a zapisnik svedoči da je su za poslanike jednoglasno odabrani Jovan Hranilović i Petro Sakač.

Hranilović će kasnije, 25. novembra otvoriti rad Velike narodne skupštine i svečano je zatvoriti svojim govorom. Izabran je za jednog od osam njenih predsednika. Na istoj skupštini izabran je za člana Velikog narodnog saveta, koji broji 50 članova i kao svojevrsni prelazni parlament donosi uredbe i postavlja Narodnu upravu. Istog dana nakon završetka sednice, na banketu koji je u Grand Hotelu upriličen u čast srpskim i francuskim oficirima, goste između ostalih pozdravlja i "srpsko- hrvatski književnik" prota Jovan Hranilović. Kada je 3. decembra u posetu Novom Sadu iz Beograda na lađi stigao vojvoda Petar Bojović sa štabom Prve armije, beše dočekan od mnoštva naroda. Vojvodu Bojovića su prigodnim govorima pozdravili Arkadije Varađanin u ime Srpskog narodnog odbora, gradski načelnik Jovan Hranilović u ime svih drugih naroda.

Iz Kucure je u Novi Sad dospela Svedožba o kucurskom narodnom zboru koji je održan u nedelju, 24. novembra 1918. godine. Reč je o kratkom dokumentu, pisanom krasnopisom na srpskom jeziku, ćiriličnim pismom sa mešavinom rusinske i srpske ortografije. Svedožba nas obaveštava da su za delegaciju izabrani Vasilij Sabo-Moskalj, Jovan Šanta, Andrij Kiš kao predstavnici Rusina, Jovan Findrik - predstavnik Mađara i Mihail Rik kao predstavnik Nemaca. Takav odnos delegata odgovarao je i popisu iz 1921. godine, kada je zabeleženo da je u Kucuri živelo oko 4000 stanovnika, od toga Rusina je bilo 2.500, Nemaca 856, a Mađara 496.

Ispravu su svojeručno potpisali grkokatolički sveštenik Andrija Laboš kao "predsednik narodnoga veća" i ujedno pismovoditelj, zajedno sa Jankom Šarikom, birovom, tj. prvim čovekom ovdašnje opštine.

Na čelo ove delegacije postavljen je pomenuti Vasilij Sabo-Moskalja. Rođen 04. januara 1859. godine u uglednoj rusinskoj porodici, on se snažno zalagao za očuvanje nacionalnog identiteta, posebno jezika i pisma. Ugled i autoritet Vasilij Sabo-Moskalj je počeo da stiče još kao mladić učešćem u crkveno-školskom odboru u zalaganju za očuvanje rusinskom jezika kao nastavnog u školi u Kucuri u čemu je i uspeo. Takođe, učestvovao je u osnivanju kucurske Zemljoradničke čitaonice koja danas važi za jednu od najstarijih u Vojvodini i gde se u ono vreme odvijao sav društveni, kulturni i politički život stanovnika Kucure.

U Đurevi je narodni zbor održan 21. novembra i iz sadržaja Zapisnika vidimo da je u urđevu delovao zajednički srpsko- rusinski mesni narodni odbor kao organ prelazne vlasti koji je brojao 19 članova, 12 Srba i 7 Rusina, među kojima se nalazilo i ime Đure Bindasa. 39 Đura Bindas je u tom trenutku ne samo član mesnog Narodnog odbora, već ujedn i grkokatolički đurđevački paroh, inače jedna od najistaknutijih ličnosti u društvenom i kulturnom životu Rusina između dva svetska rata. Rusini iz Đurđeva su za poslanike jednoglasno izabrali Andriju Kiš-Adamova i Nikolu Harhaja.

Istog dana održan je i narodni zbor u Vrbasu gde je među sedam poslanika izabran i jedan Rusin Janko Gadnjaji koji će predstavljati interese oko 700 pripadnika rusinske zajednice, koliko ih je onda živelo u Starom Vrbasu. Gadnjaji je u ono vreme bio dvadesetdevetogodišnji zanatlija, kovač, jedan od prvih koji su položili majstorski ispit u Vrbasu.

Sa biranjem poslanika u mestima gde žive Rusini kasnio je jedino narodni zbor u Ruskom Krsturu. Iz isprave koja je sačuvana kao zapisnik sa narodnog zbora saznajemo da su od ovdašnjih 6300 stanovnika izabrani Plančak Dimitrije, Šovš Petar, Papuga Mihail, Kiš Mihail, Golović Ivan i Sabadoš Ivan. Isprava je sastavljena 25. novembra, dakle na dan otvaranja Velike narodne skupštine u Novom Sadu.

S obzirom na okolnost da je 1921. godine na tlu Bačke (Banata i Baranje) živelo 11.047 Rusina, odnosno, po doslednoj crkvenoj parohijalnoj statistici rusinskih mesta iz te godine, 12.0714, složićemo se da se ova relativno mala slovenska nacionalna zajednica plebiscitarno odazvala pozivu narodnom zboru u Novom Sadu.

(Za tekst korišćeno istraživanje dr Đure Hardija, profesora istorije na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu i rad "Bački Rusini i Jovan Hranilović u danima prisajedinjenja Vojvodine kraljevini Srbiji 1918. godine".)

Nastavak na Radio Televizija Vojvodine...