Izvor: Danas, 08.Feb.2016, 13:59 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Italijanski i slovenski svet
Zora dalmatinska doživela je zaokret u pravcu hrvatskog ilirizma, prema Gajevim pravilima (tokom 1845. i 1846), pod uredništvom Ivana Kaznačića, da bi se ponovo, 1847, vratila na Kuzmanićeve slovensko-dalmatinske jezičke i kulturne stavove.
Dakle, četrdesete godine bile su otvorene za više pravaca. Već tada poznati intelektualac Tomazeo svakog leta dolazio je u Šibenik, upoznavao narodnu kulturu rodnog kraja, s velikim zanimanjem proučavao srpsku narodnu kulturu, a sa >> Pročitaj celu vest na sajtu Danas << simpatijama je posmatrao uspon moderne, nacionalne, ilirske kulture, pratio je zagrebačke političke i kulturne događaje. Uspostavljeni su kontakti između raznih ličnosti, mostovi između italijanskih, hrvatskih i srpskih tekstova, bilo je mnogo očekivanja u žarkoj klimi razmene između najbolje italijanske književne kulture, Tomazea i (tada uopšteno shvaćene) slovensko-ilirske kulture u začetku, za koju se smatralo da je puna još neiskazanih mogućnosti. Franjo Karara video je Dalmaciju koja poštuje legitimnu vlast i habzburški sistem, ali i Dalmaciju kao plemenita zapadna vrata slovensko-ilirskog sveta; Dalmaciju svesnu svoje klasične prošlosti (Karara je otpočeo arheološka istraživanja u provinciji) - osnove identiteta teritorije i naroda. Tomazeo je gledao na Dalmaciju kao na jedan deo (sestru) slovensko-ilirskog sveta koji je obuhvatao i Srbiju, Hrvatsku, Bosnu i Crnu Goru. Poznat je ilirizam koji je u Zagrebu formulisao LJudevit Gaj; u odnosu na njega, Tomazeo je, ne zaostajući, razradio svoj ilirizam, utemeljen na otvorenoj Dalmaciji, objedinjenoj sa osmanskim zaleđem, ali ilirskoj: bio je to jedan transnacionalni ilirizam koji se javlja u njegovom slovenskom remek-delu Iskrice.
U Iskricama, zbirci od 33 poetska sastava napisana 1840-1841, Tomazeo je opisao dva lica dalmatinskog naroda, ilirsko i italijansko, lice pučana i seljaka i uglednih ljudi: "Dva naroda smo u jednom puku: kapa i klobuk nisu ista otadžbina; ljekar i mesar ne govore isti jezik; težak i trgovac su kao neprijatelji. Valja da klobuk se pokloni pram kapi." Iskrice danas mogu biti shvaćene kao transnacionalni manifest, jedini u svojoj vrsti u istoriji savremenog Mediterana. Iskrica XVII govori o procepu koji postoji između naroda, njegove kulture i obrazovanih uglednika, čijim srcima su bliže tuđe otadžbine. Iskrica XXI bavi se mogućnostima Dalmacije proisteklim iz njene istorije; one su bogatstvo koje leži sahranjeno kao vatra ispod pepela. Beda, kratkovidost i neznanje sprečavaju da se shvate značenja velikih dela, crkava i palata iz prošlosti. Pa ipak, počinje da sviće neko novo doba zahvaljujući naporima ponekog dalmatinskog slikara i pisca. Tema Iskrice XXII jeste jezik: "Jezik je duh čovjeka, duh naroda", a zatim slede čuvene reči: "Gdi je jezik smiješan, onde su smiješate i duše; gdje ima dva jezika, ondje jednodušje ne može da bude." One se i dalje odnose na Dalmaciju, sa njenom unutrašnjom podelom (podelom u samom Tomazeu). Postavlja se niz pitanja i nepoznanica: "Koja će biti u budućnosti sudbina naša? Koja će krv predobiti, latinska oli slavenska?"
Godina 1848. nije dala odgovor na to previranje, mada je bila ispunjena događajima. Martovska kriza (Beč, 12-14. marta) pokrenula je donošenje ustava u Habzburškoj monarhiji. Ustav je značio političko zastupanje i stoga politička prava. Činjenica je da je svaki društveni stalež protumačio događaje na svoj način. Pučani i seljaci nadali su se poreskim olakšicama, a građani novim mogućnostima za političko delovanje. Izuzev Lošinja, poprišta frakcijskih borbi, gde je došlo do podele između liberala (takozvanih beduina) i konzervativaca, glavna mesta na obali podržala su legitimitet monarhije očekujući reforme.
Nastavlja se
.jpg)
