Ko to pati u Mađarskoj, država ili narod

Malo tuge je u redu, mnogo nije dobro. Reakcije suseda, uglavnom medija u susednim i ostalim evropskim zemljama, nesigurne su u odmeravanju mađarskog prava na tugu.

"Spomenik nacionalnog jedinstva", kako se službeno zove, otvoren je u Budimpešti 4. juna, tačno jedan vek od potpisivanja Trianonskog mirovnog ugovora. Proslava je zbog epidemije kovida bila mnogo manja nego što se izvorno planiralo prošle godine, ali nema sumnje da je organizovana kao državni prioritet. 

Tačno u pola pet posle podne 4. juna u Budimpešti je sve stalo. Gradonačelnik Đerđi Karačoni je pozvao građane na minut ćutanja. Nacionalni parlament je održao komemorativnu sednicu, na kojoj je govorio državni predsednik Janoš Ader.

Na službenom vladinom Jutjub kanalu posetioce čeka izbor dokumentarnih filmova, komemoracija i prigodnih koncerata.

Spomenik koji je i otvoren i još nije, spada u grupu danas retkih arhitektonskih spomenika državnog tipa. Sto metara duga, četiri metra široka staza vodi ispod zemlje gde na "ognjšitu" gori večni plamen.

Na putu prema podzemnom domovinskom svetištu su u zidove uklesana imena 12.537 lokaliteta koji su do Trianona bili mađarski.

Tih dvanaest i po hiljada gradova, sela i zaseoka nisu ubeleženi pod svojim istorijskim imenima, već onako kako su mađarizovani u vremenu kad se Ugarska širila na teritorije na kojima su Mađari bili manjina.

Mađarska obrađuje traumu Trianona

Takozvanim "Trianonom", imenom pod kojim se mirovni dokumenat iz juna 1920. odomaćio van specijalitičkog istoriografskog diskursa, pobednici Prvog svetskog rata su regulisali pitanje državnog nasleđa mađarske polovine Austrougarske monarhije.

U pet sukcesivno potpisivanih Versajskih ugovora od juna 1919. do avgusta 1920. predstavnici pobedničkih sila (Francuska, Velika Britanija, SAD i Italija) pozivali su pobeđene jednog po jednog (Nemačku, Austriju, Bugarsku, Mađarsku i Tursku) u otmena pariska predgrađa i crtali novu kartu Evrope. 

U grupi poraženih niko nije prošao tako loše, i niko kažnjen tako strašno kao Mađari.

Austrija takođe, ali njena tuga se od polovine prošlog veka sistematski topila kako je dolazilo ekonomsko, socijalno i političko blagostanje.

Austrijanci su sublimisali tugu nad izgubljenom imperijom, Mađari ne.

Sticajem istorijskih okolnosti, Mađarska je ostala da tuguje. Sovjeti su 1955. iz Austrije otišli dobrovoljno, dok su samostalnost Mađarske slomili u intervenciji 1956, što je Mađarsku ostavilo u dubokoj ideološkoj i političkoj diktaturi sledećih trideset i kusur godina.

Sada, trideset godina nakon povratka nacionalnog suvereniteta i deset godina pošto je Viktor Orban iz konzervativnog Fidesa drugi put preuzeo vlast, postavlja se pitanje koliko je teška mađarska tuga? Ko u stvari tuguje, nacija ili država?

Da li se to slama nacija pod teretom nepovoljnog istorijskog ishoda, ili joj vlasti "štrikaju tužbalicu" (termin švajcarskog dnevnika NZZ) kao glavni pollitički program za budućnost? 

Iduće godine u Kološvaru 

Mađarska strana duple Austrougarske monarhije je zaista raskomadana za diplomatskim stolom u Trianonu.

Bez anektirane Bosne (oko dva miliona), Austrougarska je pre rata imala blizu 50 miliona stanovnika. Austrijska strana 28 i po miliona i 48 odsto teritorije; mađarska strana 21 milion stanovnika na 52 odsto teritorije.

Mađarska je u Trianonu izgubila dve trećine teritorije i oko 12 miliona stanovnika.

Austrija u Sen Žermenu, u "svom" pariskom predgrađu gde se u septembru 1919. rešavala njena sudbina, oko 60 odsto teritorije i 21 milion stanovnika.

Pod "izgubljenim" stanovništvom se ovde ne misli na poginule, već na one žive koji su postali stanovnici drugih država - Čehoslovačke, Rumunije, Jugoslavije (tada još Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), Poljske i Italije.

Nacionalne katastrofe i jedna i druga, reklo bi se. Ali ako se pogleda etnički sastav "izgubljenog" stanovništva, onda se slika menja.

Od dvadeset i jednog miliona koji je izgubila Austrija, samo tri i po miliona su bili etnički Nemci/Austrijanci. Od onih 12 miliona i nešto koje je izgubila Mađarska, samo tri miliona su bili etnički Mađari.

U brojevima, tužnih koji su tada zajedno s teritorijom "čupani" iz Austrougarske je bilo manje od ponosnih koji su s teritorijalnim mirazom trčali svojim etnijama. Od 1918-1920 "ponosni" su potukli "tužne" u velikom rezultatu. 

Danas, oko 1,2 miliona (za vreme komunizma 1,4) Mađara živi u Rumuniji, pola miliona u Slovačkoj, četvrt miliona u Srbiji. Problema ima, ali dramatičnih napetosti nema.

Kad se stvar tako postavi, "nacionalne katastrofe" Austrije i Mađarske iz Sen Žermena i Trianona dobijaju vid prevashodno državne katastrofe. Više su prilika za plač etatizma, manje za suze nacija i naroda.

Za aktuelnu priču o mađarskom "Spomeniku nacionalnog jedinstva" nije medijski relevatno da li se komadanje crno-žute monarhije isplatilo na dugi rok; ili da li su nove multinacionalne države (pre sto godina nove) bile bolje od stare multinacionalne Austrougarske.

Nije neposredno relevantno ni da li je upravo set Versajskih ugovora stvorio male napasne etatizme koji i danas haraju prostorima u pitanju.

Nije relevantno, iz prostog razloga jer ne postoji pouzdani odgovor na pitanje šta bi bilo da je bilo drugačije. 

Naprotiv, ono što postoji je empirija poslednjih sto godina. Svi su u međuvremenu prežalili šta su u tih sto godina bili, šta imali i kome komandovali. Svi osim Mađarske, ako je suditi po Orbanovoj politici aktivnog oplakivanja izgubljenog.

Malo apstrahovanja kod gornje konstatacije je neophodno. Naravno da u čitavom regionu bivše Austrougarske, kao i onom gde se ta zemlja pojavljivala kao sila, i danas deluju revizionizmi raznog tipa. Ali njih uglavnom nosi bes, nesmiljenost, tvrdoglavost, ignorantnost i oportunost.

Ali samo u Mađarskoj se bol za izgubljenim manifestuje kao čista tuga. 

Vozi, Miško!

I nije reč samo o najnovijem spomeniku, već o sistematskoj memorijalnoj politici poslednjih deset godina u funkciji "rastuživanja" elektorata. Fides je Mađare temeljno rastužio. 

1. Spomenik žrtvama nemačke okupacije od 19. marta 1944. ("Operacija Margareta"), podignut na Trgu slobode u Budimpešti pre šest godina (autor Péter Párkányi Raab).

Monumentalni arhitektonski spomenik sa orlom (simbol Nemačke) koji ispod klasicističke kolonade napada arhanđela Gabrijela (zaštitnik Mađarske) neslužbeno je otvoren u noći između 19.-20. jul 2014. Službeno nije nikada otvoren, toliko su jaki otpori. 

Spomenik se nije dopao mnogima, ali pre svega domaćima. Mađarska nije bila nevina žrtva 1944. Insistiranje na "mađarskim žrtvama nacizma" u situaciji kad je zemlja do pred sam kraj rata stajala uz Hitlera je neke, na primer jevrejske organizacije razbesnelo, neke Mađare postidelo jer su stavljeni u situaciju da se kite tuđim perjem, a neke, uglavnom evropske susede, nasmejalo.

Do danas je "Spomenik nacističkim žrtvama" ostao mesto demonstracija, građanskih okupljanja i ljutitih "votiva" - sveća, transparenata, fotografija, predmeta - koji simbolizuju stradanja pod fašističkim Hortijevim režimom.

2. Statua "Husar Miška" (autor István Rohonczi) u Pákozdu, Zapadnoj Mađarskoj, podignuta 2017, otprilike na mestu gde su mađarske revolucionarne snage do nogu potukle trupe hrvatskog bana Josipa Jelačića u septembru 1848.

"Miško" je po svim kriterijumima džin: visok 13 metara, težak 100 tona, betoniran, armiran, metalno-lakiran, ukrašen bojama madjarske zastave.

3. "Knez Arpad i njegove vojskovođe" (autor Sándor Kligl), spomenik podignut 2019. Višefiguralni spomenik stoji u Memorijalnom istorijskom kompleksu Ópusztaszer kod Segedina, na tromeđi sa Srbijom i Rumunijom. Nedaleko od njega je arhitektonski spomenik - grčki hram sa dodatom stepenastom azijskom piramidom iznad zabata - takođe podignut Arpadu, samo ranije, 1896.

Knez Arpad je u kasnom devetom veku ujedinio mađarska plemena i doveo ih u Evropu. On je heroj koji je "zauzeo zemlju", oteo je od prethodnih koji su bili tu, pa se tako i zove spomenik iz 1896, "Spomenik osvajanja zemlje".

Prošle godine je taj, 120 godina star monumentalni kameni simbol nacionalne moći dobio pojačanje u patetično-ozbiljnoj Kliglovoj bronzi. 

Sledi još čitav niz manjih podsetnika daleke prošlosti, svi novijeg datuma, kao na primer konjička statua kneza Arpada (autor Mátyás László Oláh), podignuta 2018. u Obudi, delu Budimpešte. 

Druga dva spomenika odlaze u još dalju prošlost, u peti vek i doba legendarnog hunskog vladara Atile, Biča božjeg: Atila u mađarskom memorijalnom parku Ketpo, podignuta 2015, i Atila iz parka u Dunakesiju na granici sa Slovačkom, postavljen 2017 (grupa autora, Vincze-Czinege-Péter).

Ili sledeći primer, koji nije spomenik, nego tepih, ali kako su tepisi dugo bili cenjena umetnička forma, onda je dopušteno da ga se spomene u memorijalnom kontekstu. Kada je Mađarska 2011. preuzela predsedavanje Evropskom unijom, šefove država i vlada je na ulasku u EU palatu u Budimpešti dočekao "trianonski tepih" sa upletenim teritorijama i grbovima područja koje je Mađarska izgubila 1920. 

"Najviše su se naljutili Austrijanci i Slovaci", pisao je tada Prese. 

Dobar dan tugo

NZZ, 3. 6. 2020: "Još u februaru ove godine je premijer Viktor Orban Trianon nazvao 'smrtnom presudom' izvršenom nad Mađarskom. To je vokabular koji frapantno podseća na difamiranje Versajskih mirovnih dokumenata od strane Vajmarske republike i Trećeg rajha."

Ili bavarski SDZ, 4. 6. 2020: "Trauma Trianona je centralni topos Orbanove istorijske politike, koja je istovremeno i politika državne moći. Rečenice kao 'Nepravde traju večno' i 'Vreme ne leči amputaciju' su Orbanova trianonska mantra."

Postoje i drugi pokušaji interpretacije, kao onaj od Eve Kovač iz bečkog centra Simona Vizentala: "Trianon je metafora koja kod Ma]arske ne izražava samo gubitak i nostalgiju, već i osećaj da ih je Evropa ostavila na cedilu. U Trianonu se spajaju nacionalizam, imperijalna fantomska bol i muke prihvatanja izmešanih regionalnih identiteta" (NZZ, 4. 6. 2020).

Zaključak: Ma]arima treba dopustiti pravo na tugovanje. Ali ne dugo, jer ako se čitav region ponovo rasplače, a ide ka tome, onda su svi opet na početku.

Taj psihološki momenat tugovanja za umrlim deluje mnogo plauzibilnije, nego ono da je Evropa "ostavila Mađarsku na cedilu". Evropa ima toliko dugu istoriju, da nema ni jednog naroda ili nacije koju ona nije barem pet puta u proseku ostavila na cedilu.

Kad se tuguje za izgubljenim, Mađari, stanite u red!