Josip Broz dobar skroz

Mitja Velikonja: TITOSTALGIJA (3)

„Titostalgija“ je naslov nove knjige slovenačkog kulturologa Mitje Velikonje. Kod nas je upravo objavljena u biblioteci „XX vek“ u prevodu Branke Dimitrijević. Zašto je Josip Broz Tito i dalje toliko popularan među narodima i narodnostima bivše Jugoslavije čak i trideset godina nakon smrti? Da li je reč o brendu na kome se dobro može zaraditi novac, ikoni popularne kulture? Šta je mit a šta stvarnost? Ovo su samo neka pitanja na koja odgovore traži ova zanimljiva knjiga čije delove prenosimo.

Slovenački ministar prosvete Milan Zver, Odmevi, TV Slovenija, jul 2007.

„Čudnovato razdoblje postsocijalizma“, kako su ga u jednom intervjuu definisali nekadašnji disidenti Adam Mihnjik i Vaclav Havel (1992) obdarilo je nekadašnji jugoslovenski ambijent nizom zanimljivih socijalnih pojava i kulturnih kurioziteta koje kako stručna javnost tako i ljudi na ulici nazivaju „jugonostalgija“, nostalgija za pokojnom državom. Ona se u različitim delovima bivše države, vremenima i grupama, i zavisno od namere, pojavljuje vrlo različito. Reč je o lepim uspomenama na „svejugoslovenske“ elemente, ne na one koje gaje pojedini narodi unutar Jugoslavije: recimo, na jugoslovensku pop-kulturu (od starogradskih melodija, dalmatinskog belkanta, rokenrola, panka i novog talasa), na film, serije i humorističke emisije, estradu i na uspehe sportskih reprezentacija, na neformalna (prijateljstva, ljubavi) i formalna druženja (radne akcije, služenje vojske, razmene s pobratimljenim mestima ili školama, takmičenja), putovanja i letovanja u raznim mestima od Vardara do Triglava, na službovanje u raznim republikama, na specifične fenomene svakidašnjeg života, na kultne industrijske i prehrambene proizvode itd. Deo jugonostalgije je i titostalgija: tuga za Jugom je, da se poigram rečima, po pravilu i tuga za Drugom. I ne samo to: titostalgija je onaj konkretniji, neposredni, bitni deo inače i širokog i neodređenog pojma jugonostalgije, i treba ih posmatrati pod širim uglom. Naime, posle dinamičnih decenija od njegove smrti 4. maja 1980, odnos građana Jugoslavije, kasnije građana država koje su od nje nastale i, konačno, šire svetske javnosti, veoma je oscilirao.

Samo jedno je ostalo isto: u dobru i u zlu, za njegove protivnike, sledbenike ili neutralne posmatrače, Broz je bio značajna istorijska ličnost koja je na ovaj ili onaj način obeležila noviju istoriju jugoslovenskih naroda i ovog dela Evrope. Ali, u politici biti značajan često je sinonim za kontroverzan. Tako se slika o njemu kao o velikom državniku, pobedničkom partizanskom vojskovođi, građaninu sveta, buntovniku koji se usudio da kaže Ne! Hitleru i Staljinu – i da preživi, najdražem gostu, tvorcu samoupravnog socijalizma, kosmopoliti, mirotvorcu i jednom od osnivača „trećeg puta“ u tada blokovski podeljenom svetu (dakle arhitektu nesvrstanosti), šarmantnom domaćinu i bonvivanu, postepeno dijametralno menjala u predstavu o ratnom zločincu, tipičnom tiraninu, antidemokrati, hohštapleru, masovnom ubici, zagriženom boljševiku, izdajniku hrvatstva, srbomrscu/srboseku, odnosno uopšte neprijatelju/ubici/krvniku svih jugoslovenskih naroda, samoljubivom totalitarnom vođi, bezbožniku, jeftinom demagogu, agentu Kominterne, balkanskom Pol Potu, najboljem Staljinovom učeniku itd. Isto se desilo i njegovoj Jugoslaviji; od njenog raspada krajem juna 1991. pomenutim oznakama države bratskih naroda i narodnosti, slobodne Jugoslavije, socijalizma s ljudskim likom, pridružile su se nove kao što su tamnica naroda, boljševička strahovlada, diktatorski režim, zavera komunista/Karađorđevića, versajska/jaltska tvorevina. Strani političari i komentatori opisivali su ga kao jedinog pravog Jugoslovena, istoričari kao poslednjeg Habzburgovca, jer je eto pokušao da toliko različite nacije ujedini pod istim krovom, za vreme rata bio je herojski gerilski vođa, za strane posmatrače iz vremena raskola sa Staljinom bio je komunistički Luter, upoređivali su ga s Henrikom VIII, i još da je balkanski Cezar, engleski ministar spoljnih poslova E. Bevin je na vrhuncu informbiroovske krize izjavio da je Tito doduše baraba, ali naša baraba (Pirjevec, 1995, 193), sovjetska propaganda je u to vreme govorila o njemu kao o američkom plaćeniku i slugi dva gospodara, prema Brozu kritičan britanski istoričar Stevan Pavlović (Pavlowitch) je njegove poslednje godine opisao rečima „kormilar i faraon“ (2006, 67). Jugoslavija se ironično nazivala Titolandija i Titoslavija, titoizam je postao oznaka za od Sovjeta nezavisan oblik socijalističkog režima. Praktično nema izraza, ni u pozitivnom ni u negativnom smislu, koji se njemu (i njoj) nije pripisivao. Nastavlja se