Viđenje prošlosti samo je nastavak viđenja sadašnjosti. Isključenje pojedinih kultura iz vidokruga prošlosti zato govori o savremenicima, a ne o prošlosti. Knjiga Solun. Grad duhova izuzetan je poduhvat koji treba stalno da nas podseća da su duhovi različitih kultura i identiteta na Balkanu svuda nadohvat ruke. Pitanje je samo koliko sadašnjost čini savremenike spremnim da se s ovim duhovima prošlosti susretnu?
Prestonice Balkana početkom 21. veka ostavljaju utisak da su u pitanju gradovi jasne pripadnosti čvrsto omeđenoj nacionalnoj kulturi. Nazivi ulica i trgova, nacionalne zastave na državnim i drugim ustanovama, javni spomenici koji slave nacionalne heroje, svi šalju istu poruku – poruku nacionalne kulture. Utisak koji se time nedvosmisleno dobija je da Atina, Sofija, Beograd ili Bukurešt simbolišu istu onu zajednicu koja je dala ime njihovim nacionalnim državama, kao i da je ta zajednica duboko ukorenjena ne samo u prostoru već i u vremenu, kao nesumnjivi vrhovni čuvar prošlosti, arbitar sadašnjosti i prorok budućnosti.
Isto je stanje i s većinom ostalih velikih gradova ovih država kao što su Solun, Plovdiv, Niš ili Jaši.
DUHOVI SOLUNA: Britanski istoričar Mark Mezauer (Mark Mazower), čije se ime pogrešno prenosi u Srbiji kao Mazover, napisao je 2004. delo Solun. Grad duhova. Hrišćani, muslimani i Jevreji, 1430-1950. Ova knjiga pokazuje da čim se zagleda malo ispod površine sadašnjosti, i zađe u razdoblje pre masovnog nacionalizma – a to je za balkanske države početak 20. veka – slika postaje složenija. Otkrivaju se duhovi onih kultura koje su nestale ili su učinjene nevidljivim. Predmet njegovog istraživanja je jedan izuzetan slučaj za Balkan, slučaj koji je spojio tri abrahamske religije u ranoj moderni na naročit i jedinstven način. On istražuje istoriju Soluna, odnosno Tesalonike (što je naziv na kome istrajavaju neohelenisti), u periodu od 1430. do 1950. U osnovi njegovog nastojanja je da prikaže tri uporedna narativa o gradu koji su ostavili njegovi stanovnici triju veroispovesti: pravoslavni hrišćani, muslimani i Jevreji.
Kada je Osmansko carstvo 1430. godine osvojilo ovaj znameniti vizantijski odnosno romejski grad, njegovi hrišćanski stanovnici prodati su kao robovi. Ipak, grad nije nikada dobio muslimansku većinu iako je ovaj deo stanovništva dostigao gotovo polovinu sredinom 15. veka. Solun je svejedno dobio svoje džamije, hamame i vakufe, a i crkva Sv. Dimitrija, simbol solunskih hrišćana, pretvorena je u džamiju 1491.
Do 1530. postotak muslimana pao je na četvrtinu. Razlog nije bio porast hrišćana već dolazak treće ključne verske grupe u grad – grupe koja je prognana iz katoličke Španije 1492. U pitanju su bili Jevreji Sefardi koji su u Osmanskom carstvu i Solunu našli novi dom. Na teritoriji Osmanskog carstva su od rimskog doba živeli Jevreji Romanioti, a njima su se pridružili Sefardi. Oni su već 1520. činili nešto više od polovine od 30.000 stanovnika grada.
Koliko su Jevreji bili dobro primljeni od osmanskih vlasti svedoči najbolje činjenica da su u naredna dva desetleća podigli 25 sinagoga u Solunu, koji je postao najprosperitetniji grad Osmanskog carstva zapadno od Carigrada. U njemu su od drugog desetleća 16. veka živele nadalje tri zajednice, ali time slika ne postaje potpuna. Pravoslavni su u identitetskom smislu mogli da budu Romeji, odnosno spolja posmatrano Grci. To je značilo da su u etničkom smislu mogli da budu i Vlasi, Sloveni ili Albanci. Muslimani su pripadali brojnim verskim pravcima, a jedan od njih posebno je vezan za Solun. U ovom gradu je samoproglašeni jevrejski mesija Sabataj Cevi/Zevi (Sabbatai Zevi, 1625-1676), koji je na kraju prešao na islam, stekao brojne pristalice. I oni su, poput njega, bili Jevreji koji su prihvatili islam. Mamini ili „verni“ bili su njegovi sledbenici. Oni su se podelili u tri sekte, ali uspeli su da opstanu više od dva veka u Solunu, a imali su čak 10.000 pripadnika u ovom gradu oko 1900.
Bili su heterodoksna sekta koja je zadržala judejsku komponentu u sebi. Kako primećuje Mezauer: „Ovaj grad, delikatno održavan u verskoj ravnoteži (vladali su muslimani, dominirali su Jevreji, u pretežno hrišćanskom zaleđu) pristao je na atmosferu pobožnosti koja se ukrštala.“
Mezauer odmah upozorava da ne želi da pruži preterano ružičastu sliku i da je život za hrišćane osmanskog Soluna bio mnogo teži nego za druge dve veroispovesti. Tri zajednice koje istražuje bile su u neprekidnom dodiru, ali se svaka držala sopstvene kulture, jezika i vere.
Slika koju pruža Mezauer jest slika prožimanja, ali ne i multukulturalnosti. U osmanskom Solunu pre je bila reč o suživotu, u kome susedne kulture jedna na drugu utiču, ali se ljubomorno trude da sopstvene članove zauvek zadrže u identitetu u kome su odgojeni.
Verska preobraćenja veoma su retka. Po podacima iz sredine 18. veka nije bilo više od 10 slučajeva konverzije godišnje u gradu i njegovom zaleđu. Napetost postoji ne samo između vladajućih muslimana i Romeja/Grka već povremeno i između Romeja/Grka i Jevreja. Takva napetost iz sredine 19. veka prevaziđena je tek osnivanjem bugarske crkvene organizacije Egzarhata (1872) kada, u prvi plan dolazi drugi spor i to nacionalni, u okviru bivše romejske zajednice, a između Romeja/Grka i Bugara.
Posle dva i po veka jevrejske dominacije u trgovini u Solunu, u poslednjim desetlećima 18. veka dolazi do velikog uspona grčkih trgovaca. Uspon je prekinuo Grčki rat za nezavisnost koji je izbio 1821. Lokalni osmanski upravnik Soluna Jusuf-beg krenuo je u obračun s grčkom zajednicom. Najpre je uzeo grčke taoce, a zatim se upustio u njihovo masovno pogubljenje što je ostavilo teške posledice po ovu zajednicu. Kako primećuje Mezauer „gubitak nekoliko hiljada života, brojnih poseda, i na stotine izgnanika, nastavili su da se osećaju generacijama“.
Izgled Batal džamije1860. u Beogradu, prema Feliksu Kanicu
Mezauer se ne udubljuje u distinkcije između Romeja i Grka, a takvo razlikovanje teško je i napraviti, jer su Romeji bili naziv koje je pravoslavno stanovništvo evropske Turske široko koristilo kao samooznaku, ali koje nisu koristili strani putopisci i diplomate. Najuticajniji savremeni grčki istraživač balkanskih nacionalizama Pashalis Kitromilidis pronašao je primere romejskog identiteta u Bugarskoj i početkom 20. veka i pokazao koliko je sama Carigradska patrijaršija pružala otpor tome da se romejski preobrati u isključivo helenski identitet. Tokom druge polovine 19. veka „Romeji“ se raspadaju na posebne nacije što u Solunu dovodi do oštre podele između Helena i Bugara kako se ide bliže Balkanskim ratovima (1912-13).
Solun u 19. veku naglo raste. Sa 30.000 žitelja 1830. godine, uvećava se 1890. na 98.000, i 1913. na 157.900. Uz tri osnovne verske grupe, u gradu sada žive i Evropljani koji su naglo narasli sa 100 osoba 1768. na 10.000 krajem 19. veka. On je drugi grad Osmanskog carstva u koji je uveden gradski savet 1869. U njega prodire Evropa kroz običaje, trgovinu i preko stranih konzula. Niču obrazovne ustanove i štampa na turskom, grčkom, judeošpanskom (ladinu) i francuskom. Stiže i železnica 1888. koja ga povezuje s centralnom Evropom i Parizom. Sada je moguće stići do Pariza za manje od tri dana. Iz Evrope dolazi i nacionalizam, izvorno stran Osmanskom carstvu u kome su se identiteti gradili na verskoj osnovi. Jedan zapis iz 1911, iz solunskih radničkih novina, predstavlja svedočanstvo o mešanju ove verskog i nacionalnog identiteta: „Solun nije jedan grad. On je smeštanje jednog pored drugog malih sela. Jevreji, Turci, denmeci [mamini], Grci, Bugari, zapadnjaci, Cigani, svaka od ovih grupa koju danas nazivaju ‘nacijama’, drži se na dobroj razdaljini od drugih, kao da podozreva od zaraze.“ Dva britanska putopisca primetila su drugi nivo složenosti grada koji je „istorijski grčki, politički turski, geografski bugarski, a etnografski jevrejski.“
Drugi svetski rat i Solun posle njega
Poslednja faza u nizu nesreća zadesila je grad tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu (9. april 1941 – 30. oktobar 1944). Diskriminacija i pogrom jevrejskog stanovništva počeli su odmah. Početkom decembra 1942. sledilo je uništenje najvećeg sefardskog groblja u Evropi sa stotinama hiljada grobova. Dva meseca kasnije stigle su specijalne nemačke policijske jedinice, a od 15. marta počela je deportacija. Oko 45.000 Jevreja Solunjana otpremljeni su u Aušvic i tamo ubijeni u gasnim komorama. Manje od pet odsto solunskih Jevreja je preživelo.
Samo hiljadu vratilo se iz Poljske. Pored njih preživelo je nekoliko stotina Jevreja koji su pobegli iz grada u zaleđe ili u Atinu, kao i nekoliko stotina Jevreja koji su bili državljani Španije ili su ih spasile italijanske vlasti. I ono malo preživelih Jevreja suočilo se s problemima restitucije imovine koja je potrajala godinama.
Krenuo je ubrzani razvoj posleratnog Soluna, koji ga je doveo do milion stanovnika, a njegovi negdašnji stanovnici drugih vera, koji su ga tokom pet vekova naseljavali i moćno doprinosili njegovom prosperitetu, postepeno su padali u zaborav. Kako pomalo rezignirano, u nekoj vrsti zaključka, primećuje Mark Mezauer: „istorija nacionalnosti sva se sastoji od lažnih kontinuiteta i odgovarajućih prećutkivanja. To su fikcije koje su potrebne da ispričaju priču o susretu izabranog naroda sa zemljom koju im je odredila sudbina. To je neobična i malo verovatna verzija prošlosti, posebno za grad kao što je Solun u kome većina stanovnika ne može da dokaže vezu s ovim mestom dužu od tri ili četiri generacije.“
Ovakva složenost bila je odlika solunske posebnosti, ali nacionalna država zahtevala je homogenizaciju, a nacionalna država došla je na dnevni red najpre mladoturskom revolucijom iz 1908. koja je izazvala oduševljenje Solunjana svih vera, ali oduševljenje koje nije dugo trajalo. Jevreji se, u okolnostima nacionalne homogenizacije Bugara i Grka, još više poistovećuju s Osmanskim carstvom. Došli su Balkanski ratovi. U Prvom balkanskom ratu vojska Helenske Kraljevine ušla je u Solun samo 8 časova pre bugarske i time odredila sudbinu grada.
Mezauer navodi strane izveštaje da je Prvi balkanski rat delovao kao „rat koji su vodile ne samo vojske već same nacije“, i da je takav rat imao za cilj „potpuno uništenje tuđinske populacije.“ Sudeći po Solunu ovakve ocene samo su delimično tačne. Tako je Drugi balkanski rat 1913. okončao postojanje bugarske zajednice u Solunu, ali ostale zajednice opstale su posle Balkanskih ratova. Gradonačelnik je i dalje bio mamin, a Helenska Kraljevina proglasila je politiku hipersemitizma i zaštite solunskih Jevreja, ali i drugih manjina. Grad i dalje nije bio helenski u smislu sastava. Od 157.000 popisanih 1913. bilo je manje od 40.000 Grka, 45.867 Osmanlija odnosno muslimana i 61.439 Jevreja.
Prvi svetski rat doneo je Solunu nove podele: na one građane koji su bili za ulazak Helenske Kraljevine u rat na strani Antante i većinu koja je bila protiv. Iskrcavanje anglo-francuskih snaga u jesen 1915, u okolinu Soluna, stavilo je ovaj grad pod nadzor Antante iako je Grčka ostala zvanično neutralna. Vodeći grčki političar Elefterios Venizelos jula 1917, posle godinu dana nacionalnog rascepa, uspeo je da ponovo ujedini Grčku i da je usmeri na rat protiv Centralnih sila. Tek što je okončan nacionalni rascep strašan požar zadesio je Solun 18. avgusta 1917. U njemu je izgorelo tri četvrtine starog grada, a to je bio uvod u nestanak živopisnih jevrejskih delova starog grada.
Tokom Balkanskih ratova došlo je do migracija stanovništva prema etničkom i verskom načelu, ali sve je to bio samo uvod za ono što se dogodilo posle Prvog svetskog rata u Grčkoj. Grčko-turski rat (1919-1922) doveo je, na kraju, do razmene stanovništva koju je potvrdio Sporazum u Lozani januara 1923. Iako je muslimansko stanovništvo postepeno opadalo od 1913. nadalje, u gradu je u leto 1923. još uvek bilo 18.000 muslimana.
Izgled Velike pijace (danas Studentski trg i Akademski park) 1859., prema Kanicu Feliksu
Odredbe Sporazuma u Lozani bile su jasne: svi muslimani morali su da odu u Tursku, svi pravoslavni u Grčku. Šta sa onima koji su imali mešani identitet: govorili su turski, a bili pravoslavni ili su govorili grčki, a bili muslimani? Oni su, kao i svi ostali, postali žrtve novog načela nacionalne homogenizacije. U njegovo ime obavljena je razmena stanovništva. U januaru 1925. policija se bavila s preostalih 98 muslimana Soluna. Grad je posle tačno pet vekova postao helenski. Na popisu iz 1928. od 236.000 stanovnika Soluna njih 75% bili su Grci. Umesto muslimana naselili su se novi nevoljnici – pravoslavne izbeglice iz Male Azije. Dogodila se „Maloazijska katastrofa“, kraj helenizma u Maloj Aziji posle tri hiljade godine. Oko 92.000 pravoslavnih izbeglica naselilo se u ovom gradu. Paradoksalno je, ali oni su imali pre romejski nego helenski identitet, ali su ovaj potonji vremenom stekli.
Poslednja faza u nizu nesreća zadesila je grad tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu (9. april 1941 – 30. oktobar 1944). Diskriminacija i pogrom jevrejskog stanovništva počeli su odmah. Početkom decembra 1942. sledilo je uništenje najvećeg sefardskog groblja u Evropi sa stotinama hiljada grobova. Dva meseca kasnije stigle su specijalne nemačke policijske jedinice, a od 15. marta počela je deportacija. Oko 45.000 Jevreja Solunjana otpremljeni su u Aušvic i tamo ubijeni u gasnim komorama. Manje od pet odsto solunskih Jevreja je preživelo. Samo hiljadu vratilo se iz Poljske. Pored njih preživelo je nekoliko stotina Jevreja koji su pobegli iz grada u zaleđe ili u Atinu, kao i nekoliko stotina Jevreja koji su bili državljani Španije ili su ih spasile italijanske vlasti. I ono malo preživelih Jevreja suočilo se s problemima restitucije imovine koja je potrajala godinama.
Krenuo je ubrzani razvoj posleratnog Soluna, koji ga je doveo do milion stanovnika, a njegovi negdašnji stanovnici drugih vera, koji su ga tokom pet vekova naseljavali i moćno doprinosili njegovom prosperitetu, postepeno su padali u zaborav. Kako pomalo rezignirano, u nekoj vrsti zaključka, primećuje Mark Mezauer: „Istorija nacionalnosti sva se sastoji od lažnih kontinuiteta i odgovarajućih prećutkivanja. To su fikcije koje su potrebne da ispričaju priču o susretu izabranog naroda sa zemljom koju im je odredila sudbina. To je neobična i malo verovatna verzija prošlosti, posebno za grad kao što je Solun u kome većina stanovnika ne može da dokaže vezu s ovim mestom dužu od tri ili četiri generacije.“
BEOGRAD I NJEGOVI DUHOVI: Ono što podstiče na razmišljanje jeste da li se ove reči odnose i na druge balkanske gradove: na Sofiju, Plovdiv (Filipopolj), Beograd ili Niš? Uzeću ovde za primer Beograd. Čuveni osmanski putopisac Evlija Čelebija posetio je Beograd više puta 1660-1665. U njemu je video 217 mihraba, odnosno islamskih bogomolja. U isto vreme Hajnrih Otendorf u Beogradu je video „56 velikih i 20 malih mošeja.“
Najpomniji istraživač beogradskih džamija Ljubomir Nikić zaključio je 1958. u Godišnjaku Grada Beograda da se ova dva podatka dopunjuju. U Beogradu je bilo oko 80 većih džamija, a ostali broj o kome govori Čelebija odnosi se na mesdžide, molitvene prostore bez minareta.
Za zapadne putopisce minareti su postali simbol osmanske vlasti. U njihovom viđenju u bilo kom osmanskom gradu bilo je onoliko džamija koliko su minareta mogli da prebroje.
Beograd tog vremena ostavljao je veoma povoljan utisak i na osmanske i na evropske posetioce. Imao je pet karavan saraja za strane trgovce, dvadeset i jedan han, a beogradski bezistani su 1669. Engleza E. Brauna (Browne) podsetili na gornji sprat stare londonske berze.
Posle dva perioda austrijske vlasti u Beogradu (1688-1690, 1717-1739) broj džamija u Beogradu smanjen je na oko 50 krajem 18. veka, ali je i ovaj broj posle nove kratke austrijske vlasti (1789-1791) bitno redukovan. Srpska vlast nad gradom (1806-1813) dalje je umanjila njihov broj, i krajem 1820-tih bilo je još 12 do 14 džamija.
Kakav je utisak ostavljao Beograd u prvim desetlećima 19. veka može se saznati iz brojnih evropskih putopisa. Majkl. Dž. Kvin (Michael J. Quin) posmatra Beograd s parobroda tridesetih godina 19. veka i on mu liči „na sjajan skup džamija s visokim belim minaretima“, a za britansku putnicu Džuliju Perdou (Julia Pardoe, 1806-1862) Beograd je 1836. „poslednji grad s minaretima u Evropi.“ Turski plan iz 1861. pokazuje 12 džamija, deset u varoši i dve u gradu. Same turske vlasti srušile su sporazumno dve džamije krajem 1863, a ostale su srpske vlasti prepustile namernom zanemarivanju pošto su poslednji osmanski vojnici napustili grad aprila 1867.
Od preostalih džamija najistaknutija bila je Batal džamija, kod današnjeg Doma Narodne skupštine. Ona je srušena 1873, a u varoši najduže je opstala Defterdarova džamija kod kafane „Proleće“ koja je srušena nešto posle 1879. U pejzažu grada najviše se isticala džamija u Beogradskoj tvrđavi, između današnjeg zdanja Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Beograda i česme Mehmed-paše Sokolovića. Bila je to velika kamena Mahmuda sultana džamija koja se s velike udaljenosti videla s banatske i sremske strane. Navodno je „eksplodirala municija koja se nalazila u njoj“, a zapravo je srušena otprilike 1879. Najduže je opstala Kara džamija ispod Narodnog pozorišta zato što godinama nije ni korišćena u molitvene svrhe. Ona je srušena 1890-tih. Tako je od grada sa „sjajnim skupom džamija“ Beograd postao grad s jednom džamijom i to onom koja nije mogla da se vidi ni s Dunava ni sa Save. Prikrivena Bajrakli džamija nije narušavala imperativni evropski izgled prestonice ni posetiocima Evropljanima ni lokalcima evropejcima.
Svaka od ovih džamija imala je svoju istoriju. Uz najvažnije bili su vezani učenjaci i znameniti posetioci s više kontinenata, ali sve je to nestalo iz istorijskog sećanja. Od nekada nadaleko poznatog osmanskog grada po lepoti arhitekture ostala su još samo četiri osmanska spomenika, od kojih samo jedan iz Čelebijinog doba (česma Mehmed-paše Sokolovića).
Sreten L. Popović ostavio je opise Beograda prve polovine i sredine 19. veka. Pominjući groblje u okolini Batal džamije on se osvrće i na groblje na Velikoj pijaci, današnjem Studentskom trgu. U putopis po novoj Srbiji uključio je i sećanja o tome kako je to muslimansko groblje nestajalo, još u vreme dok je osmanski garnizon bio u beogradskoj tvrđavi. Kako navodi Popović ovo groblje: „sa mnogim turskim od kamena čalmama, pašaliskim i deliskim kalpacima, raznim bojama bojadisani, koje su onda naši panduri svaku noć po nekoliko izlomili i izvalili, i tako se to groblje malo pomalo raščišćavalo i utamanjivalo.“
Feliks Kanic još je video poneku grobnicu na skici u prilogu iz 1859, na kojoj se vide i obrisi Kapetan Mišinog zdanja. Samo godinu dana po odlasku garnizona (1868), izvršena je nivelacija terena i uklonjeni su poslednji tragovi groblja. Nekoliko decenija kasnije niko više nije mogao ni da sluti šta se tu nekada nalazilo. Posetioci Akademskog parka i Studentskog trga u Beogradu teško će danas pomisliti da su tu nekada bile rimske terme, a još manje da je pre 200 godina na tom mestu bilo veliko muslimansko groblje.
IDENTITET I UNIŠTAVANJE: U eri nacionalne emancipacije balkanskih hrišćana spomenici osmanskog nasleđa doživljavani su kao tragovi žalosne potčinjenosti hrišćana. U uporednom talasu evropeizacije i nacionalizma stradali su ne samo spomenici islamske sakralne arhitekture već i spomenici bitni za srpsku istoriju samo ako nisu delovali dovoljno evropski. Savremenog istraživača ništa ne sprečava da se njima pozabavi i da vrati u istorijsko sećanje brojne identitete, ličnosti i pokrete nestale iz sećanja jednog grada.
Izvorni podaci koje je prikupio Mezauer otkrili su Solun moderne u svoj njegovoj identitetskoj složenosti. Time je Mezauer postavio izazov balkanskim istoričarima da na sličan način vrate u istorijsko sećanje sakrivene identitete drugih balkanskih gradova koje je nacionalna homogenizacija potisnula i marginalizovala.
Viđenje prošlosti samo je nastavak viđenja sadašnjosti. Isključenje pojedinih kultura iz vidokruga prošlosti zato govori o savremenicima, a ne o prošlosti. Posmatran iz tog ugla Mezauerov napor je izraz humanističkog i inkluzivnog razmatranja prošlosti. Knjiga Solun. Grad duhova izuzetan je poduhvat koji treba da nas stalno podseća da su duhovi različitih kultura i identiteta na Balkanu svuda nadohvat ruke. Pitanje je samo koliko sadašnjost čini savremenike spremnim da se s ovim duhovima prošlosti susretnu?
Progon Jevreja u Beogradu
Iza brojnih zajednica Beograda u ranoj moderni među kojima su pored Srba bili muslimani najrazličitijeg etničkog porekla, Dubrovčani, Jermeni, Grci, Cincari, ostao je tek poneki spomenik. Kao i u Solunu, nacistička okupacija Beograda uništila je jevrejsku zajednicu koja je bila u usponu, a vekovima je živela u Beogradu. Rat je preživelo 1.115 Jevreja iz Beograda što, po proceni Ženi Lebl, ukazuje na to da je 94 odsto beogradskih Jevreja izgubilo život u Holokaustu, a od tri beogradske sinagoge iz međuratnog perioda preostala je samo jedna u Kosmajskoj ulici (današnjoj ulici Maršala Birjuzova).
Na mestu najlepše sinagoge Bet Jisrael koju su 1944. zapalili nacistički okupatori, u ulici Kralja Petra, podignuto je 1950-1952. novo zdanje koje je postalo Galerija fresaka.
Autor je redovni profesor Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu. Ovaj rad, u skraćenom obliku, objavljen je 2016. kao predgovor za izdanje na srpskom knjige Marka Mezauera.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR