Odabrano iz istorije: Crvena ideja Crne Gore

Partija je uporedo sa izgradnjom socijalističkog društva, kao konačnog cilja njenog političkog djelovanja, pokušala da izvrši jednu vrstu antropološke revolucije i tako dovede do formiranja novog socijalističkog čovjeka

Piše: Milan Šćekić

Matica crnogorska objavila je 2020. knjigu crnogorskog istoričara Adnana Prekića “Crvena ideja Crne Gore”. Knjiga ima 441 stranu. Strukturu knjige čini predgovor i četiri poglavlja, i to: “Crna Gora 1900-1955”, “Mehanizmi indoktrinacije”, “Političke ideje Crvene Crne Gore” i “Novi čovjek Crvene Crne Gore”. Inače, knjiga predstavlja doktorsku disertaciju Adnana Prekića: “Političke ideje i ideologija u Crnoj Gori 1945-1955”, odbranjenu početkom 2017. godine na Filozofskom fakultetu u Nikšiću (Studijski program Istorija).

U predgovoru knjige autor ističe da “‘Crvena ideja Crne Gore’ nije zvaničan termin iz perioda komunističke vlasti” već simbolički naziv za ideologiju Komunističke partije u Crnoj Gori nakon 1945. godine, i totalitarni sistem koji je nastojao da stvori ‘novo’ društvo i ‘nove’ ljude”, što je bilo nemoguće ostvariti “bez novih vjerovanja i postojanog institucionalnog ubjeđivanja”. Tako je Partija, kako s pravom primjećuje Prekić, “uporedo sa izgradnjom socijalističkog društva, kao konačnog cilja njenog političkog djelovanja, pokušala da izvrši jednu vrstu antropološke revolucije i tako dovede do formiranja novog socijalističkog čovjeka Crne Gore”. Da čitaocu na naučno utemeljen i vjerodostojan način prikaže i približi ideološki profil socijalističkog sistema koji je više od četiri decenije suvereno gospodario političkim i javnim prostorom Crne Gore, autor smatra zadatkom svoga djela. Istina, predmet Prekićevog istraživačkog interesovanja obuhvata prvu deceniju socijalističke uprave u Crnoj Gori, tj. period od 1945-1955. godine. To je decenija dinamičnih društveno-ekonomskih i političkih promjena koje su obilježile istoriju ovih prostora u eri socijalizma. Ukidanje partijskog pluralizma, apsolutna dominacija Komunističke partije, obnova i izgradnja zemlje, prvi Petogodišnji plan, Rezolucija Informbiroa, sukob sa zemljama socijalističkog lagera, Osnivački kongres Komunističke partije Crne Gore, uvođenje samoupravnog socijalizma, Drugi kongres Saveza komunista, samo su neki od markantnijih događaja koji su trajno obilježili istoriju socijalizma na ovim prostorima i ostavili neizbrisiv trag u našem kolektivnom sjećanju.

USPON: U prvom poglavlju autor je detaljno analizirao prilike u Crnoj Gori u periodu od 1900-1955. godine, ukazujući da je Crna Gora 1918. godine izgubila nezavisnost i ušla u sastav jugoslovenske države (kao integralni dio Srbije – M. Š). Iako su Crnogorci smatrali da će u sklopu jugoslovenske države doživjeti ekonomski i politički preporod, Prekić s pravom ističe da su “političke ideje o prosperitetu i ekonomskom napretku u novoj državi” bile “samo dio propagandnog rata”, budući da se položaj Crne Gore u jugoslovenskoj državi nije bitnije poboljšao “ni u jednom segmentu ekonomskog i društvenog razvoja”. Naprotiv, autor na osnovu relevantnih istorijskih izvora ukazuje na zabrinjavajuću političku, ekonomsku i kulturnu arhaičnost crnogorskog društva u periodu između dva svjetska rata.

U drugom poglavlju (“Mehanizmi indoktrinacije”) Prekić analizira ulogu partijskih organa, masovnih organizacija (Narodni front, Narodna omladina, Savez pionira, Antifašistički front žena, sindikati, fiskultura i sport), obrazovanja, medija, književnosti, istoriografije, slikarstva i filma u izgradnji socijalističkog društva u Crnoj Gori. Podaci do kojih je došao autor nedvosmisleno govore da je njihov doprinos “u procesu indoktrinacije i utemeljenja političkih ideja socijalizma” bio od ogromnog značaja. Ilustracije radi, samo tokom 11 mjeseci 1948. godine 150 filmova koji su emitovani u bioskopima u Crnoj Gori gledalo je 883.429 ljudi (27 filmova putujućih bioskopa gledalo je 150.000 ljudi). S druge strane, u organizaciji Narodne omladine s proljeća 1949. godine bilo je obuhvaćeno 99,39 odsto mladih, dok je u fiskulturnim organizacijama 1950. godine bilo 22.000 članova. U moru ostalih, ovi podaci pouzdano svjedoče s koliko je uspjeha Komunistička partija preko svojih organa, masovnih organizacija i institucija sistema vršila indoktrinaciju stanovništva koristeći kao pogonsko gorivo političke ideje socijalizma.

U trećem poglavlju (“Političke ideje Crvene Crne Gore”) autor analizira pet najznačajnijih političkih ideja, čija je uloga u izgradnji socijalističkog sistema u Crnoj Gori, bila od krucijalnog značaja. To su ideje: socijalizma, revolucije i NOB-a, bratstva i jedinstva, rada i novih društvenih snaga. Ove ideje autor smatra temeljnim stubovima na kojima je počivao socijalistički sistem u Crnoj Gori. Detaljno analizirajući svaku od ovih ideja, Prekić ističe da je ideal socijalizma bila “najvažnija politička ideja Komunističke partije” koja se temeljila na “tezi o savršenosti socijalističkih društvenih odnosa”. Ujedno vrijednosti koje promoviše ova ideje za Partiju su predstavljale najpogodnije sredstvo u borbi da se crnogorsko društvo izbori sa zabrinjavajućom političkom i kulturnom zaostalošću. Tezu o savršenosti socijalističke države autor smatra polaznom tačkom “u afirmisanju ideala socijalizma”, koja se “dodatno osnažuje narativom o navodnoj demokratičnosti i slobodama koje nudi Partija”. Kao najznačajnije elemente ovog ideala, autor posebno potencira dvije teze. To su teza o ekonomskoj jednakosti, i teza o društvu jednakosti i socijalne pravde, kojom je Partija nedvosmisleno poručivala narodnim masama, da u socijalizmu ljudi sa margina društva mogu “odlučivati o najvažnijim državnim pitanjima” i biti nosioci najviših funkcija. Kroz ideal revolucije i NOB-a, Partija je nastojala da “legitimiše sopstvenu ulogu u ratnim događajima” i tako “tekovine revolucije i NOB-a” ugradi u “temelj nove države”. Važnu ulogu u afirmisanju ovog ideala, ističe autor, imao je Istorijski institut Crne Gore, u čijem su časopisu “Istorijski zapisi”, trebalo da dominiraju radovi koji tretiraju tematiku revolucije i NOB-a. No, imajući u vidu činjenicu da su u “Istorijskim zapisima” do 1955. godine uglavnom objavljivani članci i dokumenta koji su se bavili problematikom crnogorske nacionalne istorije, doprinos Istorijskog instituta afirmaciji ideala revolucije i NOB-a, bio je više nego skroman. “Ideal bratstva i jedinstva predstavlja ideološki i politički odgovor Komunističke partije na vjerske i nacionalne razlike”, dok se kroz ideal rada iskazivao odnos prema “proleterijatu koji predstavlja najvažniju socijalnu grupu u procesu izgradnje socijalističkog društva”. Pritom, autor naglašava da se u poslijeratnom periodu “rad i pravo na rad” percipira kao “osnovno ljudsko pravo iz kojeg proizlaze sva ostala prava pojedinaca”. Konačno, ideal novih društvenih snaga imao je emancipacijsku ulogu, budući da je za žene i mlade, koji su ranije bili praktično isključeni iz društvenih tokova, u savremenim okolnostima bilo predviđeno “da zauzmu mjesto u prvim redovima svih društvenih procesa”.

NOVI ČOVEK: U četvrtom poglavlju (“Novi čovjek Crne Gore”) autor navodi da je sistem koji je uspostavljen u Crnoj Gori poslije 1945. godine posjedovao “sve elemente totalitarističke vlasti”, ali ističe da za Partiju apsolutna vlast nije predstavljala krajni cilj, “već isključivo sredstvo, da na vrijednostima crvene ideje Crne Gore gradi socijalističko društvo i socijalističkog čovjeka koji će prihvatiti sve vrijednosti sistema.” Zahvaljujući totalitarnom karakteru sistema koji uspostavljen u Crnoj Gori nakon Drugog svjetskog rata, Partija je nesumnjivo uspjela u svom naumu, nametnuvši narodnim masama progresivne vrijednosti na kojima je počivala ideja “crvene Crne Gore”.

Narativ o totalitarnom sistemu danas se iznova aktuelizuje i problematizuje kako bi se navodno ukazalo na njegovu pogubnost i štetu koju je nanio razvojnim procesima. Zato knjiga Adnana Prekića, kao nesumnjivo najdarovitijeg istoričara mlađe generacije u Crnoj Gori, ima za cilj da čitalačku publiku na argumentovan način uvjeri u neistinitost takvih navoda. Tim prije, jer oni koji danas zastupaju tezu da su 1945. godine socijalističke vlasti zaustavile progresivne procese, zanemaruju činjenicu da je Crna Gora u privrednom i kulturnom pogledu bila jedan od najzaostalijih djelova Jugoslavije. U prilog tome svjedoči podatak, da je u međuratnom periodu oko 80 odsto stanovništva Crne Gore živjelo na selu, baveći se poljoprivredom i stočarstvom, dok industrija praktično nije postojala. Činjenica da je 1921. godine u Crnoj Gori bilo 67 odsto nepismene populacije (1931. godine – 56 odsto), dok je kod žena udio nepismenosti iznosio skoro 80 odsto, pouzdano svjedoči kakve su prilike vladale u Crnoj Gori. Kulturno sivilo i intelektualnu učmalost jednog prostora upotpunjuje podatak, da su fakultetski obrazovani ljudi dvadesetih godina prošlog vijeka činili svega 0,25 odsto crnogorske populacije, dok visokoškolskih i naučnih institucija nije bilo na prostoru Crne Gore.

Iako su poslije Drugog svjetskog rata pojedina mjesta i privreda u Crnoj Gori bili uništena, zemlja paralisana, stanovništvo teško postradalo, uspostavom socijalističke vlasti za samo nekoliko godina, Crna Gora se promijenila do neprepoznatljivosti, u gotovo svim društvenim sferama. Tako je za samo 18 mjeseci od rata u Crnoj Gori obnovljeno 300 km puteva, za 15 mjeseci je izgrađena pruga Titograd – Nikšić (1948), procenat nepismene populacije nakon rata smanjen je za oko 30 odsto, dok je kod radno sposobnog stanovništva (do 50 godina starosti) analfabetizam početkom pedesetih potpuno bio iskorijenjen. Prekić takođe ističe, da se industrijska proizvodnja nakon rata povećala 106 odsto, da je za četiri godine u Crnoj Gori otvorena 151 nova škola, koje je pohađalo 15.000 đaka više nego u međuratnom periodu, kao i da je po prvi put u svim krajevima nastanjenim stanovništvom albanskog etničkog porijekla, socijalistička vlast počela da otvara škole u kojima se nastava izvodila na albanskom jeziku. Napokon, 1947. godine na Cetinju je osnovana prva visokoškolska institucija (Viša pedagoška škola) u Crnoj Gori, a naredne godine (1948) i Institut za proučavanje istorije crnogorskog naroda.

Impozantni rezultati koje je za svega nekoliko godina ostvarila socijalistička vlast, autor s pravom vidi u snazi socijalističke ideje, koju je ogromna većina stanovništva percipirala kao prosperitetnu i emancipatorsku ideju. Pritom ističe, da je ova ideja jedina bila u stanju da izgradi pravednije društvo i stvori novog čovjeka u Crnoj Gori, koji robuje toj ideji. Ključ uspjeha socijalističkih vlasti da nametnu crvenu ideju autor je prepoznao u idejama: socijalizma, revolucije i NOB-a, rada, bratstva i jedinstva i novih društvenih snaga. Činjenica da su neke od ovih ideja izdržale probu vremena i da su danas veoma aktualne, svjedoči o njihovoj neprolaznosti, univerzalnosti i pravednosti. Zato smo uvjereni, da će i knjiga istoričara Adnana Prekića izdržati probu vremena, i zasigurno postati neprolazna, univerzalna i nezaobilazna literatura svim istraživačima koji se budu bavili istorijom Crne Gore poslije Drugog svjetskog rata. Tim prije, jer se radi o kapitalnom djelu, velike naučne i saznajne vrijednosti.