NOVA HUTA: Poljski grad-utopija, simbol društva koje je prešlo dugi put od komunizma do kapitalizma

Retke su zemlje koje su izašle iz Drugog svetskog rata tako razorene kao Poljska. Zemlja je izgubila oko petinu svog stanovništva, a njen glavni grad Varšavu nacisti su skoro potpuno sravnili sa zemljom, uništivši ili oplačkavši veliki deo njenog kulturnog nasleđa. Čak je i granica pomerena nekoliko stotina kilometara zapadno, primoravši milione da se presele na takozvane "povraćene teritorije" koje su nekada bile deo Nemačke i takođe su ostale u ruševinama.

Ipak, iz tih ruševina izronila je nada u novi svet. Oslobođena prtljaga prošlosti, koja bi vratila ponos slomljenoj naciji i rešila društvene nevolje koje su je dugo mučile. Bar su tako obećavali poljski komunisti koji su preuzeli vlast 1948. i pod budnim okom Josifa Staljina krenuli u obnovu zemlje, naoružani ideološkim uverenjem da iz starog mora proizaći novo društvo.

Simbol ovog novog društva bio je socrealistički grad pod nazivom Nova Huta, osnovan 1949. istočno od Krakova i izgrađen narednih decenija. U njegovom srcu bila je ogromna Železara Vladimira Lenjina čiji je cilj bio da proizvede više čelika nego što je cela zemlja mogla da proizvede pre rata.

Nova Huta, što bukvalno znači „Nova čeličana“ na poljskom, izgrađena je da primi radnike čeličane i bila je najambiciozniji projekat urbanog planiranja u posleratnoj Poljskoj: utopijski socijalistički grad na koji bi ostatak nacije mogao da se ugleda. Pet velikih bulevara širilo se od Centralnog trga, dajući Novoj Huti karakterističan petougaoni oblik i naglašavajući njen monumentalni karakter.

Ali Staljinova smrt 1953. i kasnija destaljinizacija doveli su do toga da stil socrealizma postane demode. Masivna gradska većnica i pozorište u Novoj Huti nikada nisu izgrađeni, a ostatak grada je završen mnogo skromnije.

Do 1973. godine, kao utešna nagrada, legendarna statua Lenjina – najveća u Poljskoj – krasila je Aveniju ruža, severno od glavnog trga.

"Bio je to planirani grad koji zapravo nije funkcionisao onako kako se očekivlao“, rekla je BBC dr Ketrin Lebou koja je napisala knjigu o ovom gradu.

Uprkos ideološkom zamahu, sami planeri – neki od vodećih poljskih arhitekata i urbanista tog vremena – nisu dobili direktna uputstva o tome kako grad treba da izgleda. Međutim, znajući da je grad zamišljen da bude urbani ideal, njihov dizajn je naglašavao parkove i prostrane stanove i vodili su računa da svaki blok ima sve usluge koje su mu potrebne.

Socijalistički realizam je podrazumevao korišćenje lokalnih stilova i socijalističkih sadržaja, gde su svi oblici umetnosti bili vektori propagande, uključujući arhitekturu. Gradovi nisu trebali samo da budu vizuelno privlačni, već da prikazuju socijalističke teme i služe kao pozadina za političke rituale.

Za većinu prvobitnih stanovnika grada koji su tamo došli iz ruralne Poljske, to bi bilo kao ulazak u novi svet – onaj čijoj su izgradnji oni sami doprineli. "Nova čeličana bi bila savršen izraz gigantomanije u sovjetskom stilu“, navela je Lebou, "kolos koji demonstrira navodno prometejske moći socijalizma da transformiše ljudski i fizički pejzaž“.

Uobičajeni je mit da je lokacija Nove Hute izabrana da se namerno prezre konzervativni i buržoaski Krakov, sa njegovom modernošću i privrženošću socijalističkim vrednostima koji stoje u oštroj suprotnosti sa srednjovekovnom prestonicom Poljske. Ipak, arhitektonski uticaj starog grada Krakova je neizostavan u Novoj Huti, sa arkadama, unutrašnjim trgovima i drugim dizajnerskim karakteristikama repliciranim u velikoj meri. Na kraju, Krakov se poslednji smejao kada je apsorbovao Novu Hutu 1951. godine.

Iako je Nova Huta uspela u mnogim aspektima, njena sudbina se ne može odvojiti od sudbine komunizma u celini. Do 1990ih, Nova Huta sa 200.000 stanovnika postala je sinonim za drogu, kriminal, siromaštvo i huliganizam, ozloglašena širom Poljske kao jedan od najdepresivnijih delova zemlje.

Danas nije tako. Poljska je jedna od velikih evropskih priča o ekonomskom uspeku, što može da se oseti i u njenim velikim urbanim centrima i na nekada perifernim mestima kao što je Nova Huta.

"Nova Huta je sve privlačnije mesto za život“, rekao je Mateuš Marčocki, vodič u Fondaciji za promociju Nove Hute, ukazujući na dramatično povećanje kirija poslednjih godina. "Ranije je sav noćni život bio u Krakovu. Sada, Nova Huta ima restorane, kafiće, prodavnice sladoleda i kamione sa hranom. Imamo čak i klizalište, koje je otvoreno za period Adventa" što je, kaže Marčocki, bilo nezamislivo kada je odrastao.

Pre deset godina, posetilac bi se dosađivao u gradu, ali je Nova Huta naučila da iskoristi svoje komunističko nasleđe. Grad nudi i strancima i Poljacima sliku komunizma kakav je nekada bio. "Mladi [Poljaci] danas nemaju pojma kako je to bilo“, rekao je Marčocki. Zakoračiti u delove Nove Hute je kao zakoračiti u svet njihovih roditelja i baka i dedova: od potpuno renoviranog Narodnog pozorišta u stilu socrealizma inspirisanog Egiptom i svetlim neonskim natpisom, do spomenika pokretu Solidarnosti, koji je srušio komunizam širom Poljske 1989. i oko 250 nuklearnih bunkera koji leže ispod grada, relikti vremena kada su ljudi strahovali od nuklearne apokalipse.

Pored istorije, koja se može istražiti u Muzeju Nove Hute, otvorenom 2019. godine na mestu starog bioskopa, glavna atrakcija za turiste danas je preostala socrealistička arhitektura Nove Hute. Kao jedno od samo dva planirana i izgrađena socrealistička naselja u svetu, pored Magnitogorska duboko u unutrašnjosti Rusije, Nova Huta je nešto drugačije od bljutavog modernizma i sivog brutalizma koji se obično povezuje sa istočnoevropskim socijalizmom. Osim na zgradama Centralnom trgu, socrealistički stil se takođe može videti u nekoliko originalnih prodavnica Nove Hute. Na primer, veoma dekorativni enterijer prodavnice narodne umetnosti Cepelik, koja se nalazi na severoistočnoj strani grada, koju su dizajnirali vrhunski poljski dizajneri enterijera tog vremena.

Ali dragulj socrealističke arhitekture Nove Hute nalazi se u bivšoj administrativnoj zgradi Željezare, čija spoljašnjost u stilu lažne renesanse i luksuzna unutrašnjost i dalje predstavljaju ideal stila. Iako je tehnički zatvorena za javnost, Fondacija Promocija Nove Hute nudi obilaske zgrade, a Marčocki je opisuje kao "najpoznatiju zgradu u Novoj Huti“. Uz svu svoju pompu, to je svedočanstvo utopijskih ambicija koje su rodile grad – ambicija koje bi sami radnici izazvali.

Godine 1980, kada su zemlju potresli štrajkovi sindikata Solidarnost, Željezara Vladimira Lenjina iz Nove Hute mogla je da se pohvali najvećim radnim ogrankom sindikata, sa stopom članstva od 97%. Katolička crkva je odlučno podržala sindikat i proteste, terajući vladajuće komuniste u neverovatno nezgodan položaj da se suprotstave radnicima koje su trebali da predstavljaju.

U tom periodu mladi krakovski biskup po imenu Karol Vojtila – kasnije papa Jovan Pavle II – stekao je ime kroz podršku radnicima i njihovoj borbi. U skladu sa ateizmom koji je odobrila država, grad je namerno izgrađen bez crkve. Ali želja radnika za jednom je bila tolika da su počeli da je grade ilegalno. Ciglu po ciglu, bez ikakve teške mašinerije, podigli su prvu crkvu u Novoj Huti, poznatu kao "Božji kovčeg” zbog svog jedinstvenog modernističkog oblika.

Sada jedna od gradskih arhitektonskih atrakcija, pridružila joj se 1995. godine upadljivo geometrijska Crkva Gospe od Čenstohove. Ovi kontrasti – onoga što je grad trebalo da bude i onoga što je umesto toga postao – mogu se videti širom Nove Hute: u nazivima ulica, u crkvama, pa čak iu savremenoj sudbini grada.

Grad ostaje živi simbol, ali ne onakav kakav je planirano da bude. Od veličanstvenosti staljinističke rekonstrukcije do buntovništva antikomunističke religioznosti do postsocijalističke deputacije i, na kraju, oporavka u novoj Poljskoj, sudbina Nove Hute odražava sudbinu Poljske od Drugog svetskog rata. Nova Huta je našla novi život. Ne kao socijalistički ideal, već kao nova vrsta ideala u demokratskoj, kapitalističkoj i evropskoj Poljskoj.

Kurir.rs