Populizam nije kodifikovana ideologija, pa se upravo zbog toga s lakoćom može šetati po političkoj skali od desnice do levice. Istovremeno, izuzetno je politički važno da se odmah utvrdi da populizam nije rastegljiva guma koja se može “navući” na bilo koji politički fenomen. Naprotiv, on je politička pojava koja ima veoma čvrstu strukturu i zajedničke činioce, ma kako različite oblike poprimao
Piše: Dubravka Stojanović
Termin populizam često je u poslednje vreme predlagan i proglašavan za “reč godine”. Ako pogledamo za šta se on sve koristi, da je moguće istovremeno i Putina i Trampa nazvati populistima, da taj termin možemo primeniti i kada govorimo o ruskim narodnjacima 19. veka i o latinoameričkim diktatorima 20. veka, onda postaje zrela strepnja da, kao i mnogi slični termini, i ovaj na kraju više ništa neće značiti, da će se isprazniti od smisla. Time bi se on banalizovao, normalizovao, izgubio bi svoj malignitet. Upravo je zato veoma važno probati da se populizam definiše da bi se shvatili njegovi koreni, uzroci i posledice. Da bi se postavila dijagnoza. I da bismo onda znali šta dalje da radimo.
Populizam nije kodifikovana ideologija, pa se upravo zbog toga s lakoćom može šetati po političkoj skali od desnice do levice. Istovremeno, izuzetno je politički važno da se odmah utvrdi da populizam nije rastegljiva guma koja se može “navući” na bilo koji politički fenomen. Naprotiv, on je politička pojava koja ima veoma čvrstu strukturu i zajedničke činioce, ma kako različite oblike poprimao. Na prvom mestu populizam mora nositi jednu kolektivističku emociju koja guta i u sebe uvlači svakog pojedinca i ukida svaki pluralizam. Populisti, kako kaže Jan Verner Miler, uvek govore u ime čitavog naroda ili, kako oni to vole da kažu, u ime “pravog naroda”. Time oni iz “naroda” izbacuju svakog ko je drugačiji, ko ne misli kao to veliko MI. Tako shvaćen “narod” ne ostavlja prostor za posebnost i drugost, esencijalizovan je, “svoj na svome”. Sve što je drugačije i svako ko ima potrebu da misli suprotno doživljava se u takvom sistemu kao strano telo, virus, rekli bismo danas. Bio on pripadnik drugog naroda ili migrant, taj “spoljašnji drugi” ili opozicionar, taj “unutrašnji drugi”, on ugrožava “pravi narod”, pa ga zato ne sme ni biti.
KONFLIKT KAO ZAKON: U takvom sistemu konflikt u društvu postaje legitiman i poželjan jer poništavanje svega drugačijeg obavezan je sastavni deo populističkog sistema. “Neprijatelj” je stub oko kojeg populizam okuplja svoje pristalice, koje melje u monolitnu masu. Zbog toga takav režim nije tek benigni demagoški diskurs zavodljiv za sve koji se osećaju odbačeno od establišmenta već opasni demon koji u nekoj tački istorijskog razvoja mora preći u ofanzivu. Unutrašnju, pa spoljašnju ili obrnuto.
Zašto kad govorim o populizmu u Srbiji govorim o procesima dugog trajanja, o dugom kontinuitetu od 19. veka do danas? Za ovo pitanje ključna su istraživanja Latinke Perović, koja su dovela do kopernikanskog obrta u tumačenju istorije političke misli u Srbiji. Ona je izvore narodnjačke populističke misli datirala u vreme prvih srpskih socijalista, u vreme njihovog rodonačelnika Svetozara Markovića, 70-ih godina 19. veka. Već kod njega, kao i kod ruskih narodnjaka, Perović nalazi te ključne populističke koncepte o preskakanju istorije, o njenom ubrzanju koje bi dovelo do toga da, prema Svetozaru Markoviću, Srbija treba direktno iz predmodernog društva pređe u komunizam, da preskoči kapitalizam i na taj način ubrza svoju istoriju. Komunizam bi, po njegovom mišljenju, trebalo ustanoviti na patrijarhalnoj zajednici, na porodičnoj zadruzi koja svojim kolektivizmom i egalitarizmom treba da postane baza novog političkog režima.
Sledeću fazu u srpskoj istoriji obeležila je Narodna radikalna stranke. Ona je na vlasti bila skoro 50 godina, od sredine 80-ih godina 19. veka do smrti svog vođe Nikole Pašića 1926, pa i kasnije. Drugim rečima, obojila je i Kraljevinu Srbiju pre Prvog svetskog rata i međuratnu Kraljevinu Jugoslaviju. Ranija tumačenja radikala kao proevropskih modernih političara Perović je svojim istraživanjima oborila i dokazala da su oni dosledni idejni naslednici Svetozara Markovića, koji su na njegove leve, narodnjačke ideje dodali nacionalizam. Zbog toga su upravo oni bili pravi predstavnici populizma jer su pokrivali skoro ceo politički spektar, imali su i “ levu i desnu nogu”, pa su na taj način, kao što to radi i današnji režim, zavaravali i politički hipnotisali čitavo društvo.
Onda je, tokom 30-ih godina, populizam klizio sve više udesno, pa njegove elemente nalazimo kod episkopa Srpske pravoslavne crkve Nikolaja Velimirovića, a zatim i kod predstavnika ekstremne desnice koji su kasnije postali nosioci kolaboracije tokom okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu: Dimitrija Ljotića i predsednika srpske kolaboracionističke vlade Milana Nedića.
Posle Drugog svetskog rata nastupa faza socijalizma, a jugoslovenski model radničkog samoupravljanja predstavljao je pravi primer upravo populističkog zavaravanja javnosti, koja je zahvaljujući posebnoj režimskoj retorici verovala da učestvuje u donošenju političkih odluka ili čak da u tom procesu ima odlučujuću ulogu. Samoupravljanje je sa svojim beskonačnim sastancima Radničkih saveta i svojim velikim narativom pod sloganom “fabrike radnicima” bio pravi primer takvog sistema.
S/KRETANJE UDESNO: Osamdesetih godina, sa krizom socijalizma, ideološko klatno je krenulo ponovo u desno, a dolaskom Slobodana Miloševića na vlast 1987. doživeo je trijumf u jeku gotovo svakodnevnih nacionalističkih mitinga čija je glavna politička parola postala “Dogodio nam se narod”, kao vrhunski populistički slogan. Ubrzo je taj “narod” krenuo u rat s većinom nekadašnjih jugoslovenskih naroda koji su postali “neprijatelji”, pa je zahtev za razgraničenjem od njih doveo do etničkog čišćenja svakoga ko bi pomutio monolitnu homogenost zamišljene države u kojoj je trebalo da, kako je govorio Milošević, “živi čitav srpski narod”. Tako je Srbija na kraju 20. veka napravila tu “pokaznu vežbu”, taj eksperiment koji je, po ko zna koji put u istoriji, demonstrirao kako se iz velikih i mržnjom napunjenih reči “u ime naroda”, stiže do zločina i najniže tačke sopstvene istorije.
Kad se na taj način dotakne dno, odatle je teško izaći iz potpune državne i društvene destrukcije. Tako Srbija, kao i mnoge druge bivše jugoslovenske republike, poslednjih skoro četvrt veka od završetka jugoslovenskih ratova tumara bez jasne perspektive, nove ideje i ozbiljnih pokušaja da izađe iz duboke društvene i političke krize. Takvo tumaranje prirodno je, posle kraće pauze, ponovo na vlast dovelo populiste i u Srbiji, ali i u okolnim zemljama, uključujući i Sloveniju. Glasači su poverovali da populističke vođe imaju jednostavna rešenja za sva pitanja, što im daje superiornost u odnosu na složene, komplikovane i spore demokratske procedure. Jer, populizam se predstavlja kao pobuna protiv prethodnih vlasti koje su “ojadile stanovništvo”, predstavlja se kao rešenje, kao topli zagrljaj utehe.
Rešavanje pitanja “po kratkom postupku”, pretežno voljom neupitnog vođe, postaje zavodljivi zov osiromašenom, nesigurnom i uplašenom stanovništvu. Problem je u tome što taj naizgled topli zagrljaj utehe po definiciji mora s vremenom postajati sve čvršći, hladniji i isključiviji. I što konflikt u društvu ili sa okolinom postaje neminovan od trenutka kad populizam više ne može da servisira svoja olako data obećanja. Ili, kako je to najbolje definisao Ivan Krastev – kad je sadašnjost jednostavna, budućnost je komplikovana.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR