Sedam stoleća od smrti Dantea Aligijerija: Italija ga slavi, a poezija oplakuje

Svetska književnost ne poznaje nijedno drugo delo u kojem je u jednakoj meri celokupna prethodeća svetska istorija bila objekt i tema kao što je to slučaj sa Božanstvenom komedijom

Piše: Zoran Andrić

Grandiozni spev Božanstvena komedija (Divina Commedia) sa svojih sto pevanja može se shvatiti i kao velika duhovna vizija svekolike prošlosti. Pre nje samo su, u sličnom smislu, Ilijada i Eneida prethodile i u izvesnom smislu njoj prednaznačile put. Ali ova dela nisu bila vasceli pogledi, ona su tematizovala pojedinačne svrsishodne scene ili zbivanja. Kod Dantea je celokupna istorija sveta prerasla u jedno jedinstveno umetničko delo.

Autor biografske studije o Danteu, u čijoj se pozadini otkriva grandiozna rekonstrukcija poetske arhitekture Danteove Božanstvene komedije, Karlhajnc Štirle, emeritirani je profesor romanistike na univerzitetu u Konstancu. On je član Akademije nauka u Hajdelbergu i italijanske Nacionalne akademije, kao počasni član Dante-društva. Ovenčan je Fiorino d'Oro lovorikama grada Firence za jednu svoju raniju knjigu o Danteu. Gotovo da nema članka ili eseja, ili knjige o Božanstvenoj komediji, u kojoj nije u superlativima reč o njenom sadržaju, njenoj formi i njenom opsegu.

Toma Akvinski svojom Summa theologica postulirao je savršeno objašnjenje sveta iz perspektive teologije, neku vrstu metafizičke enciklopedije, strukturisane na aristotelovski način. Dante ide jedan korak dalje: on kreira svoj svet karaktera, greha, vrline, politike, privrede, teologije, poezije, uzvišenog i niskog, svih zamislivih zločina i najuzvišenijih uzleta srca i mašte. U jednu reč: on opevava trijadični svet na jeziku, čiji prevod, samo izdaleka dočarava njegovu savršenu izvornu lepotu na kome je napisano delo za večnost. U Štirleovom elegantnom eseju (Karlheinz Stierle: Dante Alighieri: Dichter im Exil, Dichter der Welt, C. H. Beck, Minhen) pre svega se nalazi Danteova Commedia. Biografske činjenice o Danteu su za autora sekundarne, te se on vrlo brzo okreće pitanjima pesnikovog života u egzilu. Estetska pitanja forme poezije i njene dramaturgije kao i njene filozofske i teološke implikacije reflektuju onovremenu diskusiju, koja na aktuelnosti nije izgubila ni danas. Dovoljno je samo spomenuti pitanje slobodne volje iz koga do danas rezultira sporno pitanje u kojoj meri je čovek odgovoran za svoje delanje? Da li je Bog ili nekakav biohemijski proces koji ga rukovodi, uzrok njegove slobodne volje?

Štirle i ne nastoji da akribično analizira Danteovu biografiju, već se zadovoljava osnovnim podacima iz životopisa na izgnanstvo prisiljenog pesnika. On Božanstvenu komediju tumači konsekventno kao konfrontaciju izgnanika sa izgnanstvom. Zločin i kazna su za Štirlea centralne kategorije poeme.

Ko je bio Dante Aligijeri? O Homeru ne znamo gotovo ništa, o Šekspiru sasvim malo, što naučnike i maštom okrilaćene čitaoce nije omelo da o njihovom identitetu ili pluralitetu spekulišu i ispredaju legende. O Danteu pak mislimo da znamo mnogo: ko je on bio, gde je živeo i kako je izgledao. U Firenci možemo da posetimo njegovu kuću, kao i obližnju crkvu njegove Beatriče. Dante je jasno ocrtana figura čvrstog profila koja ima dugu istoriju recepcije. Ono što znamo o njemu potiče uglavnom iz njegovog fikcionalnog opusa. Onovremene hronike ga retko spominju, a ono što Bokačo u Dante-Vita o njemu piše potiče iz usmenog predanja, sročeno je iz legendi. Da se o godini rođenja samo može nagađati, kao i o njegovoj političkoj karijeri, da pozadina njegovog osuda i razlozi za njegov egzil leže u tami i da se nastanak njegovih književnih dela ne da precizno datirati, sve te nedoumice iščezavaju kad se otvori i počne čitati Božanstvena komedija.

Dante, koga čitav svet samo imenom apostrofira, bio je još za života legenda. Autor Božanstvene komedije, odnosno puta od onostranog Pakla do nebeskih sfera, bio je pesnik u izgnanstvu. Njegov imaginarni put iz Pakla u Raj, u preduskršnjoj strasnoj sedmici godine 1300, odvija se u 35. godini njegovog života, a po zodijaku rođen je u znaku blizanaca, iz čega se može zaključiti da je Dante rođen između sredine maja i sredine juna 1265. u Firenci, kao sin trgovca Aligijerija koji je bio na zlom glasu. Dante je bio izložen nevoljama ne kao kulturni revolucionar, već zbog svojih političkih pogleda: rascepljen između frakcija – papi lojalnih Gibelina i Gvelfa, lojalnih carskoj dinastiji Štaufen. Umro je u Raveni u septembru 1321.

Naravno, Italija se ponosi svojim velikim pesnikom. Nakon antičkih literarnih heroja od Homera do Ovidija, nova književnost u Evropi se temelji na Danteu. Njegova popularnost zasniva se već na njegovom jeziku. On je mimo svog osnovnog književnog dela pisao poeziju i traktate u oblasti teologije, filozofije i drugih nauka. Pored Božanstvene komedije, tu je i biografsko delo Vita nuova, u kome je Beatriče, već kao devetogodišnja devojčica stavljena na pijedestal idealne ljubavnice. Među njegovim spisima posebno mesto ima De vulgari eloquentia, traktat o izražajnoj snazi narodnog jezika koji je napisan latinskim jezikom, za razliku od Vita nuova ili Comedia, pisanih firentinsko-toskanskim idiomom. Đovani Bokačo, njegov firentinski kompatriot i velik književnik, napisao je 1350. kratku biografiju svog idola. U njoj Bokačo vidi Dantea kao Homerovog i Vergilijevog brata. Dante je svoje delo naslovio jednostavnim comedia, kao antitezu Vergilijevoj tragedìa. Tek je u izdanju iz 1555. ovom delu dat naslov koji mu je Bokačo pripisao: Divina Commedia.

U Božanstvenoj komediji Dante opisuje putovanje u onostrani svet kroz tri dela – Pakao, Čistilište i Raj u 100 pevanja (Pakao i Čistilište po 33 i Raj sa još jednim dodatnim pevanjem – in summa 14233 stihova u tercinama). U ovom vizionarskom putovanju kroz onostrane pejzaže i svetlosne predele, Dante sreće stotine istorijskih i mitoloških figura sa kojima on opšti/razgovara. Commedia je literarno umetničko delo koje kao summa srednjovekovlja predstavlja jedan od vrhunaca svetske književnosti. Samo još Biblija i dela Homera, Šekspira i Getea, kao i Mocarta, imaju takav univerzalni smisao.

Komedija je spoj pesništva i egzegeze na narodnom, toskanskom jeziku koji će postati italijanski literarni jezik – time Dante postaje padre della lingua. Frančesko Petrarka (1304-1374) i Đovani Bokačo (1313-1375), obojica, kao i Dante, pesnici iz Toskane, pisali su na starofirentinsko-toskanskom idiomu, utvrdivši ga konačno u književni jezik Italije. Dante, Petrarka i Bokačo čine tre corone italijanske književnosti. Beatriče je glavna figura, a Dante junak Komedije. Beatričina lepota je izraz njene bliskosti Bogu, njene istinitosti. Ona ne zasenjuje Dantea, već ga prosvetljuje, jer svetlost i ljubav opstoje uzajamno. Tako opisuje Dante onostrano putovanje u kome mu anđeoska žena uzvraća ljubav kao prosvećenje i vodi ga ka krajnjoj svetlosti, ka Bogu. Dante, poput srednjevekovnih trubadura, svesno postaje protagonista sopstvenog pesništva, stopivši biografski subjekt sa literarno-fikcionalnim subjektom.

Italija slavi Dantea, a poezija ga oplakuje: time je Dante u jednoznačnom ikonografskom gestu-himni predstavljen kao nacionalni Pesnik par excellence.