Stavivši belu rasu iznad žute i branivši njeno pravo da vlada svetom, Ljotić je stvorio još jednu hijerarhiju vrednosti rasa. U prvoj hijerarhiji on rangira rase unutar bele rase, a u ovoj drugoj rangira rase koje razlikuje po boji kože. Reč rasa, dakle, Ljotić koristi da označi dve različite stvari: grupu ljudi različite boje kože (bela, žuta rasa) i grupu ljudi zajedničkog porekla i osobina (slovenska, germanska rasa)
Piše: Vukašin Zorić
Termin “rasizam” koristi se u nauci da označi dve pojave: “s jedne strane, podrazumeva određeno ponašanje, najčešće izraženo kroz mržnju i prezir prema osobama sa jasno definisanim fizičkim karakteristikama, koje se razlikuju od naših; a s druge stranje, jednu ideologiju, odnosno učenje vezano za ljudske rase.”
Za opisano ponašanje koristićemo termin rasizam, a za ideologiju rasijalizam. Rasijalista ne mora da bude rasista, ukoliko ne smatra da postoje rđave rase. Ipak, često je rasizam oslonjen na rasijalizam, kao u slučaju nacizma, gde je mržnja prema Jevrejima i Slovenima potpomognuta rasnom teorijom koja Jevreje i Slovene stavlja na niži stupanj od Arijevaca. Za razliku od rasizma, koji je rasprostranjen univerzalno, rasijalizam možemo pratiti kao idejni pokret koji je nastao u prvoj polovini 18. veka i trajao do uništenja nacističke Nemačke, njegovog najekstremnijeg eksploatatora.
Rasna teorija nastala je ne bi li opravdala privilegije francuskog plemstva u vreme kada su one sve glasnije bile preispitivane. Anri, grof od Bulenvilijea je u svojoj knjizi koja je posthumno objavljena 1727. godine opravdanost privilegija plemstva branio njihovim osvajačkim, germanskim poreklom, koje je vrednije od galskog porekla nižeg staleža. Iako je teza grofa od Bulenvilijea bila odbačena još u njegovo vreme, različitost rasa tražena je i na drugim mestima. Tako je u Prirodnoj istoriji enciklopedista Žorž-Luj Lekler de Bifon izložio hijerarhiju “ljudskih vrsta”, u kojoj su na vrhu Evropljani, ispod njih Azijati i Afrikanci, dok su na dnu američki domoroci. U 19. veku rasa je za brojne naučnike bila na nivou utvrđene činjenice. Rasijalisti su bili i naučnici koji su i danas cenjeni kao pioniri u svojim oblastima, poput Ernesta Renana, Gistava le Bona i Ipolita Tena. Le Bon je čak i neprivilegovane slojeve društva, poput radnika, smatrao za “homologne” primitivnim rasama.
Rasa zauzima centralno mesto u svetonazoru Artura de Gobinoua, koji je 1853. godine objavio Esej o nejednakosti ljudskih rasa (Essai sur l'inégalité des races humaines). Njegovo delo, puno nedoslednosti, govori o propasti civilizacije usled njene degeneracije, koja je posledica mešanja krvi superiornih i inferiornih rasa. Gobinoovi sledbenici, poput Hjustona Stjuarta Čemberlena, Alfreda Rozenberga i Adolfa Hitlera, nisu nasledili njegov pesimizam. Oni su, rečima Đerđa Lukača, razvili “očajnički avanturistički aktivizam” sa ciljem da se krv i rasa očuvaju. Čemberlenovo učenje o rasi, toliko uticajno u međuratnom periodu, kombinacija je pseudobiološkog socijaldarvinizma i mističke filozofije intuicije. On u svom kapitalnom delu Temelji devetnaestog veka tvrdi da se pripadnost čistoj rasi može osetiti. Ne bi li kvalifikovao Jevreje kao nižu rasu, nedostojnu kulture, on poseže za pseudoistorijskim tvrdnjama, poput one da je Isus Hrist bio Arijevac. U želji da služi “germanstvu”, Čemberlen se zalaže da se kao “klica bolesti” odstrani iz nemačke kulture sve negermansko.
DA LI JE LJOTIĆ BIO RASIJALISTA: Cvetan Todorov, istaknuti bugarsko-francuski teoretičar kulture, navodi pet postavki klasičnog rasijalizma. Prva postavka je da rase uopšte postoje. Dalje, rasijalisti veruju u postojanje kontinuiteta između fizičkih i moralnih karakteristika rase. Po njima, fizičke razlike uslovljavaju razlike u kulturi. Pojedinac je pod odlučujućim uticajem rase kojoj pripada. Ovaj, treći postulat, ukazuje na prijemčivost rasijalizma kolektivistički orijentisanim ideolozima. Rasijalista klasičnog tipa još veruje u hijerarhiju rasa koja prepoznaje superiorne i inferiorne rase. Poslednja, peta postavka klasičnog rasijalizma je da gorepomenute postulate rasne teorije treba primeniti u politici i zasnovati društvo koje će uvažavati “prirodne činjenice” rase. Rasijalizam onih koji ne ispunjavaju svih pet uslova Todorov naziva marginalnim ili revizionističkim. U nastavku, biće iskorišćen njegov model da bi njime bio pozicioniran Ljotićev rasijalizam.
U literaturi je rasprostranjeno mišljenje da Dimitrije Ljotić zbog svojih hrišćanskih uverenja nije bio ras(ijal)ista. Naredni redovi preispitaće tu tvrdnju. Najpre će biti ponuđeni odgovori na pitanja koja će biti formulisana uz pomoć pet postavki koje nabraja Todorov. Najpre: Da li kod Ljotića postoje rase? Odgovor je pozitivan. On verovanje u postojanje rasa izriče čak i u programskom tekstu Naše zboraško vjeruju kada kaže da je selo izvor “rasno-biološke” snage naroda. “Nacija je rasno-istorijska stvarnost”, tvrdi Ljotić. Nije potrebno više primera da bi bilo jasno da je Ljotić razmišljao rasijalistički. Na drugim će primerima, svakako, biti propitane specifične osobine njegovog rasijalizma.
Da li u Ljotićevom rasijalizmu postoji kontinuitet između fizičkog i moralnog? Da li, po njemu, čistoća rase utiče na kulturne karakteristike? Ponovo je odgovor pozitivan. Fizičko i moralno su povezani: “Div se vratio plugu i motici, njivi i livadi, stoci i pčeli, a sićušni i sebični patuljci plitki pameću, prazni dušom i srcem, tuđi rasnom izrazu našeg naroda, baciše se u politiku da cepaju i dele...” Rasne karakteristike naroda poskladištene su u seljacima, koji su poistovećeni sa divovima. Kontrast tom glorifikovanom sloju su patuljci, koje Ljotić opisuje kao štetočine ustremljene protiv seljaka i, samim tim, rase.
Ljotić piše kako rasne karakteristike mogu oslabiti, mogu biti izgubljene, što ostavlja posledice i na kulturu. Primer takve dekadencije su vojvođanski Srbi: “Oni su sačuvali svoj jezik, svoje običaje, svoja predanja. Ali izgubili su ono najglavnije rasno obeležje svoje: otpornost i borbenost.” Na osnovu ovog citata može da se zaključi da je Ljotić čak davao prednost rasnim karakteristikama u odnosu na spoljna obeležja nacije, kao što su jezik ili običaji.
Deluje li rasa na pojedinca? Davši potvrdan odgovor i na ovo pitanje, Ljotić biva dosledan svom antiindividualizmu. On literarno uobličuje jedan svoj navodni razgovor sa seoskim “intelektualcem” u Dalmaciji u kome povezuje pripadnost “našoj” rasi sa onim što je u “seljakovoj duši […] od iskona ostalo.” Zadrugarstvo je, po njemu: “izraslo iz korena jugoslovenske porodične zadruge i jugoslovenskog rasnog duha.” Jugosloven je, iz svega navedenog se da primetiti, rasno predodređen za seljaka, zadrugara, diva. Ljotić, davši preimućstvo selu nad gradom se pridružuje stavu koji je bio prisutan u misli dela evropske krajnje desnice. Tako je i Martin Hajdeger, nemački filozof i simpatizer nacionalsocijalista, pisao o prednostima sela i vrlinama seljaka, koji podsećaju na Ljotićeve divove. Ljotićeva slika rasno čistog Jugoslovena gotovo je podudarna nacionalsocijalističkoj slici čistog nemačkog seljaka, zdravog i krepkog, koji je mistično povezan sa svojim tlom. Za razliku od nacionalsocijalista, koji su suočeni sa nemačkom realnošću, koju je karakterisao visoki stepen urbanizacije i industrijalizacije, prikazivali uz pohvalu i nemačke industrijske radnike, na jugoslovenskoj krajnjoj desnici došlo je do odbacivanja grada i industrijalizacije kao uzročnika kvarenja rase. Ljotić nije bio izuzetak.
Da li kod Ljotića postoji hijerarhija rasa? On je u Evropi izdvojio slovensku, germansku i latinsku rasu. Izjavljuje, na jednom mestu, kako poštuje i ceni germansku i latinsku rasu, “ali u njihovim granicama.” Iako je rasnu mržnju naveo kao strani artikal na Balkanu, on ipak stvara hijerarhiju vrednosti po kojoj bi Sloveni bili superiorni. Naime, on govori kako tri rase zamišljaju snagu na tri različita načina. Latini, tako, insistiraju na snazi uma, Germani na snazi tela, a Sloveni na snazi duha. Ova proizvoljna i pojednostavljujuća ocena kulminira u sudu: “Jedno moramo reći, trudeći se da budemo što objektivniji: Svakako snaga kojoj teže Sloveni najveća je. […] Zbog toga je slovenski tip ideala, – biti snažan duhom, – najveća snaga, ljudima pristupačna.” Sloveni, zbog svog tipa snage i ideala, iznad su dve preostale evropske rase na Ljotićevoj lestvici. Simptomatično je što Ljotić ne kritikuje nacistički pogled na Slovene kao na nižu rasu, iako je bio upoznat sa Hitlerovom Mojom borbom i planom za ostvarivanje nemačkog “životnog prostora”.
Kada piše o vanevropskom svetu, Ljotić uvodi pojam bele rase. Po njemu je bela rasa stavljena u opasnost da zbog slabosti engleskih “merodavnih krugova” i vladavine “Jevrejina” Leona Bluma u Francuskoj izgubi svoj povlašćeni položaj u svetu, a sa njime da primat izgubi i hrišćanska civilizacija. Prvenstvo bele rase, po njemu, ne treba da bude ugroženo, iako izjavljuje da zna za “mnoge teške i mračne strane kolonijalnog sistema”. Strah od komunizma, ali i prestanka suprematije belaca tera Ljotića čak i na kritiku Hitlerovog spremanja za rat. Tekst u kome Ljotić žali što Hitler ne znajući radi u korist njihovog zajedničkog neprijatelja je slikovito naslovljen Prognoza pesima, a u njemu stoji:
“A što je glavno, kao prijatelji njegovi (Hitlerovi, prim. aut.) i kao prijatelji nemačkog naroda, ne možemo da gorko ne zažalimo što njegova genijalnost nije u stanju da ovoga časa vidi da idući u rat, on ide ne za trijumfom svog naroda, već judeo-marksizma i varvarstva s jedne, i eventualno u Aziji trijumfom žute rase nad belom.”
Stavivši belu rasu iznad žute i branivši njeno pravo da vlada svetom Ljotić je stvorio još jednu hijerarhiju vrednosti rasa. U prvoj hijerarhiji on rangira rase unutar bele rase, a u ovoj drugoj rangira rase koje razlikuje po boji kože. Reč rasa, dakle, Ljotić koristi da označi dve različite stvari: grupu ljudi različite boje kože (bela, žuta rasa) i grupu ljudi zajedničkog porekla i osobina (slovenska, germanska rasa). Što se tiče rase po boji kože, Ljotić ne pominje rase pored bele i žute ni kada govori o evropskim kolonijalnim carstvima, ali podržavši opstanak kolonijalnog sistema implicitno održava ideju belačke nadmoći nad ostatkom čovečanstva. Iako kao jedan od kvaliteta balkanskih naroda smatra to što su se oslobodili “tuđe rase”, Ljotić je, čini se, pounutrašnjio diskurs kolonijalnih imperija, koji za cilj ima opstanak moći metropole.
RASA – IZVOR I UTOKA: Kao i pri ideološkoj podeli Evrope, Ljotić se i u poimanju rase svrstava među naslednike autora koji su razum podredili intuiciji. Njegov doživljaj rase, kada se uporedi sa klasicima devetnaestovekovnog rasizma, najsličniji je onom Hjustona Stjuarta Čemberlena. Ljotić, kao Gobino, smatra da mešanje rasa dovodi do degeneracije (primer vojvođanskih Srba), ali to ne stvara pesimističan pogled na svet kod njega. On se priklanja “očajničkom avanturističkom aktivizmu”, karakterističnom za Čemberlena i njegove nacionalsocijalističke učenike, u želji da sačuva slovensku rasu kao biološku činjenicu. I kod Ljotića, kao i kod Čemberlena, rasa, iako je i biološka činjenica, ona se može intuitivno osetiti. “Ništa nije tako neposredno ubedljivo kao posed rase u sopstvenoj svesti. Ko pripada jednoj izričito čistoj rasi, oseća to neprekidno,” piše Čemberlen. S druge strane, Ljotić govori:
“Jer osećam i znam da ljudska rasa nije za bolji instrumenat Tvorčev. I to je svakako divno delo Njegovo i oruđe Njegovo, jer sveobuhvatna moć Njegova. I kroz kamen, ako mu zatreba, moć Mu se može iskazati i volja, a kako li ne bi kroz krv.”
Ljotićev čovek saznaje tako što oseća. On, kao Sloven, za razliku u Germana, ne samo da iskazuje božansku volju kroz krv, nego zbog slovenske krvi shvata da iznad rase i države postoje vrednije stvari. Iako Ljotić kaže da je Bog iznad države i rase, on zapravo tvrdi da je spoznao prvenstvo Boga nad državom i rasom upravo iz rasnih razloga, jer je Sloven, predodređen da snaži duh. Dakle, za čoveka nije presudno koje je vere, niti iz koje je države, nego koje je rase. U pripadnosti određenoj rasi nalazi se čovekova esencija i ono što bi on trebalo da bude: “Što se održao duh porodične zadruge u našem narodu poglavito je došlo iz razloga, što naš narod u svojoj masi ni do današnjeg dana nije izgubio svoje praslovensko obeležje kao seljak, zemljoradnik.” Zbog toga što je njegov narod rasno obeležen kao seljak, “seljački duh i selo” treba, po Ljotiću, da budu “merilo Nove Jugoslavije”. Ko nije čiste rase, ko se sam nije vratio zemljoradnji nakon rata, okarakterisan je kao patuljak, tuđin. Kod Čemberlena, takođe, ko intuitivno ne zaključi da je više rase, onda se “pokazuje kao melez, kao bastard”. Veza Ljotića i Čemberlena nije slučajna. Ljotić je čitao Čemberlena, i hvalio njegova zapažanja. Zbog toga što rasu vezuje za krv, Ljotićevo gledanje na rasu se nastavlja na učenja Gobinoa, Čemberlena i nacista.
On nije naslednik druge francuske rasijalističke teorije, koju je propagirao Ernest Renan, da su rase prevashodno “kalupi moralnog vaspitanja”, a ne nešto što proističe iz krvi. Uprkos brojnim sličnostima između doktrine protofašističke Francuske akcije, koju je vodio Šarl Moras, i Ljotićevog Zbora, jedan od Morasovih uzora, Moris Bares, nije prihvatao pojam rase. Mejnstrim italijanskog fašizma nije imao rasijalističku komponentu. Italijanski fašisti su zbog spoljnopolitičkih interesa, pod nemačkim uticajem, prihvatili biološki rasizam 1938. godine. Kasnije nego Ljotić.
Nakon preuzimanja vlasti u Nemačkoj, nacionalsocijalisti su nastavili da stavljaju akcenat na intuiciju, iako su u rasnoj propagandi koristili i fizičke oznake, poput boje kose i očiju. Čemberlena sledi Rozenberg, koji govori o tome da “duša... znači rasu posmatranu iznutra.” Opadanje jednog naroda nastupa kada postoji rasno nejedinstvo. Po njemu, u Nemačkoj treba da vlada “novo plemstvo”, nordijske krvi. Važno je uočiti sličnost sa Ljotićevom podelom istog naroda na divove i patuljke, te na ideju o gubljenju rasnih svojstava unutar jednog naroda. Merenje kvaliteta rase po poslu koji čovek obavlja podseća i na Le Bona, s tim što kod Ljotića nepoljoprivredno stanovništvo biva stigmatizovano. Razlika između Ljotića s jedne, a Čemberlena i Rozenberga sa druge strane, je u tome što su nemački autori videli u mitu o rasi zamenu za religiju. Ljotićev Bog je neprikosnoven i nezamenjiv, a rasa je alat da se njemu približi.
Ljotićev stav o rasi naročito je značajan ako su uzete u obzir njegove političke posledice i povezane sa njegovim shvatanjem mesta Balkana u Evropi. Time što Slovenima, te i Jugoslovenima, zemljoradništvo predstavlja kao rasnu predispoziciju, on argumentuje položaj Jugoslavije kao zemlje čija se privreda treba zasnivati na poljoprivredi. Poljoprivredna Jugoslavija, po tome, je predodređena da bude sirovinsko plućno krilo Nemačke. Zašto prihvatiti podređen položaj u odnosu na Nemačku? Zbog toga što, Ljotić kaže, ono materijalno nije ni bitno. To dalje implicira da Nemci koji su stavili akcenat rase na materijalno, telesno, treba da budu dominantni u materijalnoj Evropi. Kontemplativni Sloveni uzdizaće se duhovno i proizvoditi im hranu. Dakle, ideološka posledica Ljotićevog rasijalizma je, paradoksalno, potčinjavanje sopstvene superiorne rase drugoj rasi, jer superiornost leži u nečemu van materijalnog sveta. Ljotićev međuratni diskurs o rasi je, bio on svestan toga ili ne, deo ideoloških priprema za nemačku dominaciju i ekonomsku eksploataciju Jugoslavije, sa ili bez okupacije. Taj diskurs otelotvorio se u praksi – kroz kolaboraciju.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR