Dolinom reke Ibar – Dolina jorgovana i srpskih kraljeva

Kad kamen govori, stoleća odzvanjaju.

                                                                        Milisav Savić

Malo koji geografski pojam može da se pohvali višeznačnošću kao što to može Raška. Raška oblast – srednjovekovna srpska država, o kojoj svedoče brojni srednjovekovni gradovi, manastiri i crkve, odiše sva dinastijom Nemanjića. Nema koraka ka budućnosti bez pogleda u prošlost. 

Slavni i mudri vladari iz perioda kada je Srbija doživela najveće proširenje, duhom su i danas prisutni kroz svoje zadužbine. Raška je i naziv za srpsku srednjovekovnu župu, ali i naziv za geografsku oblast kroz koju protiče reka Ibar. Kroz nju protiče i reka Raška. 

Raška je i grad podno Kopaonika pored koga leži čuvena Dolina jorgovana, i kao takav predstavlja važno regionalno središte. Preko 70 crkava i manastira na ovom prostoru odiše nesvakidašnjim mirom i duhovnošću! Dobrodošli u dolinu srpskih kraljeva! 

Raška oblast – istorija

Raška je jedini grad u Srbiji koji nosi naziv jedne stare srpske srednjovekovne države. O nastanjenosti ovog područja još u davnoj prošlosti svedoče mnogobrojna arheološka istraživanja na više lokaliteta na teritoriji opštine Raška. Čitavo područje odiše bogatom i burnom istorijom, posebno iz perioda srednjeg veka. 

Srednjovekovni gradovi Maglič i Brvenik, podignuti na temeljima ranijih antičkih utvrđenja, ponosita su utvrđenja i svedoci burnih vekova. 1455. godine Osmanlije će osvojiti srednjovekovno utvrđenje Brvenik i tako zavladati ovim prostorom, a ovde će ostati kao suvereni vladari sve do 1833. godine. 

Nekoliko godina nakon oslobađanja, tačnije 1845. godine ukazom koji je potpisao knez Aleksandar Karađorđević osnovana je Raška. Kroz istoriju Raška je bila centar srpske kulture i duhovnosti. Nemerljiv je uticaj koji je dinastija Nemanjića ostavila na ovom području.

Raška oblast je kolevka Srbije!

Kako stići do Raške?

Pored istorijskog i kulturnog, Raška oblast ima veliki i regionalni značaj. Naročito se brzo razvija nakon 1930. godine kada je izgrađena železnička pruga dolinom reke Ibar na relaciji Kraljevo – Raška – Kosovska Mitrovica. 

Ukoliko se ka ovom gradu uputite iz Beograda, treba da pređete 252 km. Od Kraljeva do Raške ima 82 km. Geografski položaj Raške je odličan budući da kroz nju prolazi Ibarska magistrala Beograd – Kraljevo – Raška – Priština – Skoplje, kao i pruga Beograd – Lapovo –Kraljevo – Raška – Kosovo Polje – Skoplje.

Raška oblast – Grad Raška 

Raška je grad koji se nalazi u  jugozapadnom delu Srbije i jedinstveno je mesto u kom se susreću istorija i gordi vrhovi dve planinske lepotice. Kopaonik i Golija, dva gorostasa među srpskim planinama, okružuju ovaj divni grad koji je ušuškan u dolini brze i moćne reke Ibar. Upravo se ovde planiraju razne sportske aktivnosti kojih je mnogo u okolini, kao i hodočašća kroz dolinu kraljeva. 

Sami centar Raške krasi predivni trg sa fontanom, ukrašen mirisnim cvećem na kom se rado okupljaju sve generacije, deca, mladi i stariji. Na njemu se nalazi i crkva posvećena Svetom Arhangelu Gavrilu. Ono po čemu se Raška raspoznaje je Kameni most, koji je građen još davne 1893. godine na mestu gde je nekada bila najveća skela preko Ibra. 

Važno mesto okupljanja pisaca, muzičara, glumaca i naučnika tokom leta u periodu od 19. do 25. avgusta kada se održava manifestacija Raške duhovne svečanosti jeste Dom kulture.  Grad živi i noću i može se pohvaliti velikim brojem kafića, etno restorana i kafana. Svakog 14. oktobra održava se veoma posećen Raški vašar, jedan od najstarijih u Srbiji. 

Koje znamenitosti nude Raška oblast i okolina

Na teritoriji ove oblasti ispisane su stranice srpske istorije, a zubu vremena vekovima odolevaju srpski manastiri i crkve. Oni su kulturno blago i viševekovni svedoci burnih i teških prilika kroz koje je Srbija prolazila i kroz koje je istrajavala.

Manastir Gradac

Na oko 20 km od Raške nalazi se manastir Gradac, zadužbina Jelene Anžujske, žene kralja Uroša I, koja je u ovom manastiru sahranjena. Sagrađen je krajem 13. veka. Nakon propasti srednjovekovne srpske države manastir je prilično opusteo i za vreme turske vlasti uglavnom je bio bez monaha. 

Tek u 16. veku manastir je bio obnovljen. Od 1997. godine manastir je ženski. On danas broji petnaestak monahinja, a na čelu sestrinstva je igumanija Efimija. Jedini muškarac u ovom manastiru je duhovnik otac Vitalije. 

Monahinje naročitu pažnju posvećuju izradi ikona u ovom manastiru, te organizuju i izložbe i tom prilikom prikazuju dela koja su nastala u njihovoj ikonopisačkoj radionici.

Šumovite padine Golije kojima je okružen manastir doprinose osećaju mira i duhovne snage.

Kako stići do manastira Gradac?

Ukoliko niste posetili ovaj manastir, treba znati da je njegov saobraćajni položaj odličan jer je za njega od velikog značaja Ibarska magistrala, tj. put Beograd – Kraljevo – Raška – Kosovska Mitrovica – Skoplje. 

Od Brvenika se odvaja put i vodi uz dolinu reke Brvenice do sela Gradac i istoimenog manastira, tako da je od Ibarske magistrale udaljen svega 12 km. U blizini manastira je i Kopaonik, kao i Jošanička Banja koja se nalazi na oko 30 km.

Od Beograda do manastira Gradac deli vas oko 260 km.  

Arhitektura manastira Gradac

Budući da je Jelena Anžujska bila francuskog porekla, otuda je i spoj različitih stilova utkan u ovo zdanje. Naravno, dominira raški stil srpske arhitekture, ali su primetni i gotički i romanički stil. Manastir je zidan od kamena, sa prozorima i portalima od mermera. 

Manastirska Crkva Presvete Bogorodice je jednobrodna bazilika, sa trodelnim oltarom. Nakon propasti srednjovekovne srpske države manastir je prilično opusteo, da bi tek u 16.veku bio obnovljen. Čuvena manifestacija Dani kraljice Jelene održava se u ovom kraju, a uspomeni na ovu dobrotvorku doprinosi i manastir Gradac koji je jedan od domaćina ove manifestacije.

Stara i Nova Pavlica

Na obroncima naše poznate planine Kopaonik u selu Pavlica nedaleko od Raške nalazi se Nova Pavlica, crkva posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice, sagrađena pre Kosovskog boja. U njenoj blizini je i crkva Stara Pavlica koja je sagrađena na steni, a nalazi se odmah iznad reke Ibar. 

Obe crkve sagradila su braća Lazar i Stefan Musić, sestrići kneza Lazara. Smatra se da su nakon stradanja u boju na Kosovu braća sahranjena u crkvi manastira Nova Pavlica, a njihova majka Dragana, sestra kneza Lazara, zamonašila se i povukla u ovaj manastir. 

Ovi spomenici su izuzetnog kulturno – istorijskog značaja. Nova Pavlica se od manastira Gradac nalazi na oko 14 km  udaljenosti i njegova je ispostava.

Manastir Žiča

Zabeleženo je da je čak sedam kraljeva iz vladarske dinastije Nemanjića krunisano u ovom manastiru, a za vreme Drugog svetskog rata je zapaljen. Tom prilikom je vladika Nikolaj Velimirović iz Žiče odveden u logor Dahau. Žiča, jedan od naših najznamenitijih manastira, ima još mnogo važnih događaja u svojoj dugoj i burnoj istoriji. Upoznajte se sa njima!

Istorija manastira

Manastir datira iz vremena srednjovekovne Srbije, a nastao je u prvoj polovini 13. veka. Podigao ga je Stefan Nemanjić, u istoriji poznat kao Stefan Prvovenčani, rođeni brat Svetog Save. Srpska pravoslavna crkva je stekla samostalnost 1219. godine, a Žiča je tada postala sedište Srpske autokefalne arhiepiskopije. 

Iako je kasnije ovo sedište premešteno u Peć, manastir ostaje duhovni centar veoma važan za srpski narod. Kroz istoriju ovaj poznati srpski manastir proživljava tešku sudbinu srpskog naroda. Više puta je bio rušen, ali je opstajao uprkos teškoćama. 

Teške istorijske okolnosti kojima je Žiča odolevala kroz vekove

Još u 13. veku zabeleženo je prvo veliko stradanje manastira kada ga je bugarski kralj Šišman spalio, nakon čega ga srpski kralj Milutin obnavlja. U periodu viševekovne turske vlasti manastir doživljava svoje najteže trenutke. 

Od tada pa sve do 19. veka praktično prestaje da postoji. I vreme svetskih ratova donosi nevolje ovom srpskom manastiru, a najteža je ona iz 1941. godine kada je manastir razoren, a tadašnji srpski vladika Nikolaj Velimirović prognan i zatočen u nemačkom logoru Dahau. 

Ipak, ni dešavanja iz novije istorije nisu poštedela Žiču – 1987. godine na području Kopaonika dogodio se jak zemljotres od kog je stradao i manastir, a za vreme bombardovanja Srbije 1999. godine u blizini Žiče je palo nekoliko granata i pretilo da uruši ovaj manastir.

Arhitektura manastira

Crvena boja kojom je obojena glavna crkva prepoznatljiv je znak ovog manastira. Njena simbolika u skladu je sa istorijom srpkog naroda– budući teška i ispunjena stradalnicima, tako i crvena boja večni je podsetnik da je ovaj manastir podignut na krvi i stradanju. 

Arhitektura pripada Raškoj školi. Glavna crkva manastira zove se i Spasova crkva jer je posvećena Vaznesenju Gospodnjem, tj. prazniku koji je poznat pod nazivom Spasovdan. Ona je jednobrodna i građena je od opeke i kamena. Pored glavne, postoji i Mala crkva, kao i Eparhijski dom. 

Slikarstvo manastira

Budući da je istorija manastira ispunjena razaranjima i strahovitim stradanjima, tako i njena unutrašnjost nije bila pošteđena. Pre prvog razaranja bilo je to slikarstvo neverovatne lepote neviđeno do tada u Srbiji. 

Taj period je poznat kao zlatno doba srpskog slikarstva. U unutrašnjosti crkve postoje dva sloja – jedan iz perioda oko 1220. godine, a drugi iz perioda 14. veka. Freske satrijeg sloja su veoma slabo očuvane. 

Sopoćani

Manastir Sopoćani nalazi se nedaleko od izvora reke Raške i 17 km od Novog Pazara. Ovaj srpski manastir nalazi se na listi UNESKO-a, a u njemu se nalaze i mošti kralja Uroša I, ktitora manastira.

Istorija Sopoćana

Kao i većina kulturno – istorijskih spomenika na tlu Srbije za vreme turske vladavine, tako je i ovaj manastir stradao u ovom periodu. Pre vremena turske vladavine nema mnogo podataka o manastiru. Ono što se zna jeste da je ovaj manastir uživao ugled kod dinastije Nemanjića, a za vreme turske vladavine manastir je opstajao uprkos velikim problemima. 

Najveće razaranje manastir će preživeti pred Prvu veliku seobu Srba i tako oštećen biće sve do kraja Prvog svetskog rata. Iako je sa obnovom započeto tek 1926. godine treba znati da su freske odolevale svim nedaćama i zubu vremena.

Arhitektura i slikarstvo manastira

Osim kralja Uroša koji je gradio ovaj manastir, car Dušan je umnogome doprineo izgradnji spoljne priprate i zvonika. Spoljna priprata je pravouganog oblika, a sam manastir je jednobrodna građevina sa jednim kubetom. 

Ono po čemu je manastiri naročito poznat jesu freske i ikone. Zabeleženo je da su slikarski majstori koji su oslikavali manastir bili među najboljima iz Carigrada. Materijal kojim su rađene bio je toliko kvalitetan da je odolevao vekovima i lošim uslovima kroz istoriju, te je opstao do današnjih dana. 

Na freskama se mogu videti članovi dinastije Nemanjića, kralja Uroša i njegove žene Jelene Anžujske, kao i freska cara Dušana i njegove žene i sina Uroša II. Istoričari umetnosti saglasni su da je umetost Sopoćana preteča italijanske renesanse.

Đurđevi stupovi 

Manastir Đurđevi Stupovi nalazi se u Starom Rasu i posvećen je Svetom Đorđu. Sa pošumljenog uzvišenja nadomak Novog Pazara uzdiže se ovaj manastir, zadužbina Velikog župana Stefana Nemanje. 

Manastir je bio centar duhovnosti i sedište srpske srednjovekovne države od 11. do 14. veka, a ujedno je jedan od najstarijih manastira Srbije. I ovaj manastir je pod zaštitom UNESKO-a. 

Istorija manastira u Starom Rasu

Kroz svoju istoriju ovaj manastir je imao dva ktitora – Đurđeve stupove je podigao i oslikao veliki župan Stefan Nemanja po svom dolasku na presto, a manastirsku crkvu dogradio je i oslikao njenu pripratu kralj Dragutin. 

Austrijsko – turski rat naterao je poslednjih 16 monaha da napuste manastir i da se pred Turcima povuku ka severu, pa je tako naredna dva veka manastir bio ruševina koju su ratovi dodatno razorili. 

U Prvom svetskom ratu bio je skoro sravnjen sa zemljom. Polovinom dvadesetog veka počinje njegova obnova i, nakon perioda restauracije, on biva uvršten na Uneskovu listu svetske kulturne baštine. 

Obnova manastira traje u dve faze: prva je trajala od 1960. do 1999. godine, a druga od 1999. do danas, gde je akcenat stavljen na kompletnu obnovu.

Obnovimo sebe, podignimo Stupove – naziv je pesme i akcije koju podržavaju brojni srpski umetnici, duhovnici i ljudi dobre volje!

Arhitektura i slikarstvo

Arhitektura manastira predstavlja mešavinu vizantijske arhitekture na istoku i romanske na zapadu. Fresko slikarstvo jedinstveno je po tome što je životopis naručen od strane vladara Stefana Nemanje. Interesantno je da je jedan deo fresaka prenet u Narodni muzej u Beogradu.

Studenica

Jedna od  najvećih svetinja koju Srbi imaju jeste manastirski kompleks Studenica. Najveći manastir Srpske pravoslavne crkve osnovao je 1190. godine Stefan Nemanja. Manastirski kompleks čine 4 crkve: Bogorodičina i Crkva Svetih Joakima i Ane poznata pod nazivom Kraljeva crkva, Crkva Nikoljača posvećena Svetom Nikoli i još jedna crkva očuvana u temeljima.

Istorija manastira 

Put do duhovnog, kulturnog i političkog centra srednjovekovne Srbije Studenica je prolazila postepeno. Njeno građenje završeno je krajem 12. veka. Sudbina Studenice je tesno povezana sa dinastijom Nemanjića. 

Nakon što je Stefan Nemanja otišao u Hilandar, zamonašio se i primio monaško ime Simeon, presto je ostavio svom sinu Stefanu Prvovenčanom, koji će brinuti o manastiru. Mošti Svetog Simeona preneo je Sveti Sava i one se i danas nalaze u ovom manastiru. Istorijske prilike nisu poštedele ni Studenicu – tokom turske vladavine na našim prostorima, 

Turci su često napadali manastir. Ipak, manastir nije pošteđen ni od strane zemljotresa i požara – početkom 17. veka Studenicu su oštetili zemljotres i požar i tom prilikom mnogi istorijski dokumenti su uništeni.

Arhitektura i freske Studenice

Blokovi belog mermera dominiraju spoljnom fasadom. Bogorodičina crkva je jednobrodna sa kupolom. Predstavlja mešavinu dva stila, vizantijskog i romanskog. Crkva Svetog Nikole (Crkva Nikoljača) takođe je jednobrodna građevina bez kupole. 

U sklopu manastira nalazi se i zvonik iz perioda 13. veka, kao i konaci. U ovoj crkvi sačuvane su freske koje potiču iz 12. i 13. veka, dok su u Bogorodičinoj crkvi oštećene za vreme zemljotresa u 17. veku.

Desetak kilometara od manastira nalazi se Isposnica Svetog Save koja je nastala kada se Sveti Sava vratio u svoju zemlju iz Hilandara kako bi pomirio zavađenu braću. Po predanju, on je posvađanu braću Vukana i Stefana pomirio u mestu Polumir koje je naziv dobilo upravo na osnovu ovog događaja.

Dolina jorgovana i reka Ibar – priča o ljubavi 

Jorgovan opijajućeg mirisa još uvek cveta u delu Srbije poznatim pod nazivom Dolina jorgovana. Tu je s dobrim razlogom – da podseti na ljubav između kralja Uroša I i francuske princeze Elen Anžu, a kasnije srpske kraljice Jelene Anžujske. 

U dalekoj prošlosti pre sedam vekova kralj Uroš je poželeo da dolazak budućoj supruzi, srpskoj kraljici, učini nezaboravnim – naredio je da se duž nepristupačnog dela doline Ibra zasade jorgovani kako bi je njihov zanosni miris i predivan izgled podsećao na domovinu, odnosno Provansu odakle je dolazila. Tako je nastala čuvena Dolina jorgovana. 

Jelena Anžujska bila je izuzetno poštovana i voljena, o čemu Dolina jorgovana i svedoči. Čuvena po svojoj mudrosti i plemenitosti, brzo je osvojila srpski narod. Imala je biblioteku na dvoru i podsticala je prepisivanje knjiga u manastirima.

Reka Ibar je poznata i po međunarodnoj manifestaciji Dani jorgovana, koja se održava početkom maja, kada ožive okolina Kraljeva i Raške, srednjovekovni grad Maglič i manastir Žiča. 

Tvrđava Maglič

Dolina jorgovana je okružena visokim i strmim liticama koje se spuštaju sve do Ibra, i upravo tu se uzdiže velika srednjovekovna tvrđava Maglič. Deluje bajkovito, nestvarno i podseća na veliki čardak ni na nebu ni na zemlji, jer je podignuta na visokoj litici na 150 metara iznad nivoa Ibra. 

Nepristupačni teren i strme litice čine ovu tvrđavu upravo takvom, inspirativnom za oko umetnika, opijajućom i nedostižnom za putnika koji je posmatra iz nizine sa magistralnog puta. Naziv je dobila po magli koja ume da prekrije čitavu dolinu Ibra.

Maglič je jedna od najbolje očuvanih tvrđava u Srbiji. Ipak, iako je veliki broj stranih turista posetio tvrđavu, ona još uvek nije dostupna za decu školskog uzrasta zato što put do nje nije u potpunosti bezbedan. Ideja je da se izgradi zaštitna ograda kako bi se mogle organizovati đačke ekskurzije.

Maglič čini 8 kula koje su povezane bedemima. Nije sasvim sigurno ko je podigao ovo velelepno utvrđene, ali postoje dve teorije. Prva je da je Maglič podigao Stefan Prvovenčani, a druga da je izgradnju naredila Jerina, žena despota Đurđa Brankovića, upamćena u narodu kao Prokleta Jerina. 

Za posetioce je dostupan sa zapadne strane, a dolazak do vrha i utvrđenja predstavlja svojevrsnu avanturu budući da se prelazi viseći most i da se pešice do vrha stiže krivudavim i uzanim utabanim stazama duž strmih litica koje se uzdižu iznad Ibra. 

Za ovo uspinjanje biće vam potrebno oko 10 minuta. Maglič se nalazi veoma blizu Kraljeva, na svega tridesetak kilometara. U podnožju ove tvrđave početkom jula održava se popularna manifestacija Veseli spust. 

Maglič je poseban i po tome što predstavlja školski primer srednjovekovne vojne arhitekture!

Ukoliko još uvek niste, zaputite se ka kolevci Srbije i usudite se da oslušnete šapat vekova. Oni će znati da vam ispričaju priču o dolini srpskih kraljeva, njihovim zadužbinama kojima godine ne mogu ništa i neumitnom duhu vremena. 

Ukoliko vam vreme dozvoli, nemojte propustiti da obiđete naše predivne planine Goč, Goliju i Kopaonik pored koga se pruža Dolina jorgovana, a u blizini je jedna od naših najlepših banja, Vrnjačka Banja, te organizujte izlet i do nje. Raška oblast i njena okolina mogu mnogo da vam ponude, a na vama je samo da krenete u upoznavanje najlepših mesta i znamenitosti Srbije.