Avijacija je imala veliku ulogu u formiranju modernih država na Balkanu i predstavljala je jedinstven način da se prevaziđu prepreke koje su delile narode sa ovih prostora. Male zemlje, koje su često bile pod uticajem stranih sila, su na taj način dobile uvid u način života ostatka sveta ali su uspele i svet da dovedu na svoje tlo.
Koje je mesto u svemu tome imala Srbija, kako se razvijala jugoslovenska avijacija i koliki je današnji značaj aerodroma Nikola Tesla za avio industriju južnog Balkana – saznaćemo u tekstu pred nama.
Inženjer sa idejom i samo deset prstiju
Verovali ili ne, prvi avion koji je leteo jugoslovenskim nebom bio je mala kopija popularnog aviona koji su braća Rajt provozala i koji je bio poznat kao prvi let avionom u svetu. Samo šest godina kasnije, Subotičanin Ivan Sarić je na osnovu jedne fotografije rekreirao letelicu, prvenstveno za sebe, ali i na ponos svom narodu.
Letelica izrađena ponajviše od drveta, platna i delova klavira i bicikla nalazi se u Muzeju vazduhoplovstva u Surčinu, a iako je model neugledan i posve nebezbedan današnjim standardima, Sarićev let obeležen je kao prvi, uspešan let koji je obeležio početke srpske avijacije.
Model “Sarić 1” dobio je priliku da uspešno je provoza i, ni manje ni više nego tadašnji prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, jedini pored njegovog tvorca.
Počeci avijacije na južnom Balkanu vezuju se za ratne avione
Komitski avion u zapečaćenom vagonu.
Koliko su ljudi u Jugoslaviji bili opčinjeni vazduoplovstvom govori i činjenica da je i jedan od najvećih naučnika svih vremena, Nikola Tesla projektovao neke ideje, koje će, sasvim sigurno biti primenjene nekad u budućnosti, kao što je bilo sa električnim automobilima.
Međutim, početak Prvog balkanskog rata obeležio je pronalazak aviona marke R.E.P – prvog aviona koji je učestvovao u ratu, a završio u jenom napuštenom avionu. Njega su konstruisali Dragiša Stojadinović, civil, činovnik Milivoje Jovanović i komita Jova Todorović, za čije je potrebe vojevanja na Kosovu i u Makedoniji, avion i napravljen.
Nedugo zatim, 24. decembra 1912. osnovano je i jugoslovensko vazduhoplovstvo, pod načelištvom Glavnog generalštaba vojvode Radomira Putnika. Jugoslavija je tada bila jedna od 15 zemalja u svetu koja je u svoje naoružanje uvela i vazduhoplovstvo.
Kraj Velikog rata i osnivanje civilne avijacije
Već u Kraljevini SHS naši narodi su dobili priliku da obilaze druge zemlje putujući avionom a putnički saobraćaj dobio je potpuno novu definiciju i primenu u koja je postala jedna od najbitnijih grana industrije i to u saradnji sa francusko-rumunskom kompanijom “Franko-Rumen”, koja je Beograd uvrstila kao usputnu stanicu na relaciji Pariz-Carigrad (relacija na kojoj je saobraćao samo popularni Orijent Ekspres).
Ugovor sa kompanijom je potpisan 30. januara 1923, a nepuna dva meseca kasnije, na prvi aerodrom u Srbiji sleteo je i prvi avion. Tako je uspostavljena redovna saobraćajna linija Pariz-Carigrad preko Strazbura, Praga, Beča, Budimpešte, Beograda (Pančevo) i Bukurešta, čime je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca prvi put uključena u sistem evropskog vazdušnog saobraćaja.
Formiranje “Aeroput-a” i prvi koraci stabilne aero industrije
- godine u Beogradu je osnovano akcionarsko društvo „Aeroput“, ali početak nije obećavao jer interesovanje za akcije mlade firme u relativno nestabilnom vremenu nije bilo veliko. Direkciju su činili prvi piloti, Tadija Sondermajer i poručnik Leonid Bajdak, obojica iz Novog Sada i sa velikim iskustvom u upravljanju letelicama.
JAT nastavlja tradiciju Aeroput-a
Ratovi i brojni unutrašnji nemiri u tadašnjoj državi nisu dobro uticali ni na ekonomski status Aeroputa, a u jednom bombardovanju na početku Drugog svetskog rata, zgrada uprave je potpuno srušena, čime je istorija srpskog vazduhoplovstva unazađena.
Međutim, kako se rat završio, civilni prevoz putnika avionima je počeo ponovo da pomalja glavu i staje na noge. 1. aprila 1947. osnovan je Jugoslovenski Aerotransport (YAT – Yugoslav Air Trasport), koji se borio da ponovo dostigne sav sjaj i uspeh u ratom desetkovanoj zemlji.
Marke aviona koje su tada, po prvi put, viđena na ovim prostorima, dovežene su baš na korišćenje aerodromu u Surčinu, a to su bile marke poput Douglas-a C47, Skytrain-a, Karavele i na kraju, Boinga 727. Boingovi avioni iz Jugoslavie, koji su putnike prevozili na dugolinijske relacije, postali su prepoznatljivi na svetskim aerodromima po srebrnoj boji u koju ih je kompanija ofrarbala.
Sredina i kraj osamdesetih godina 20. veka poznate su i nazivaju se “zlatinim godinama” srpske avio industrije, koja je već do početka 21. veka na svojim krilima prevezla više od 5 miliona putnika, i letela na preko 80 destinacija, na pet kontinenata. Sa raspadom SFRJ i dolaskom novog režima (SRJ) JAT je poslovao sa velikim gubicima, da bi i zbog sankcija obustavio sav saobraćaj.
Tadašnji JAT je pokušao da obnovi dugolinijske relacije, ali su cene karata bile veoma visoke, a stanovništvo je radije putovalo do Nemačke i stranim avio kompanijama, sve dok nije započeta obnova moderne srpske avijacije – delimičnom privatizacijom JAT-a, 2013. godine i simboličnom preimenovanja aerodroma u Nikola Tesla. Današnja Er Srbija ima niz saradnji i kodšer sporazuma ostvarenim sa kompanijama poput:
- Lufthansa
- Austrijan erlajnz
- Er Frans
- Alitalija
- Aeroflotom
- BiH Erlajnsom i drugim, relevantnim, avio kompanijama iz regiona i sveta.
Er Srbija danas ima flotu od 17 aviona i leti u čak 25 zemalja, na oko 40 destinacija, a čvorišta kompanije nisu centralizovana, iako se glavim aerodromom smatra aerodrom Nikola Tesla u Surčinu.
U okruženju samog aerodroma postoje brojna odmorišta, hoteli, spa centri, kao i parkinzi. Mogućnost odmora od čekanja ili letenja kao i povoljne cene privatnog parkinga na aerodromu pogoduju mnogim putnicima koji u zemlju dolaze poslovno ili im je Srbija samo usputna stanica.
Avio saobraćaj na ovim prostorima imao je burnu istoriju, naročito u periodu razdvajanja država i promena političkih režima, ali je svaka od njih uspevala da stane na čvrste noge i da svojim budućim pokoljenjima obezbedi jednostavan i brz odlazak u svet. Iako je Er Srbija predvodnik regiona, sa svim okolnim aerodromima ima odličnu saradnju uz veoma povoljne aranžmane.
Оставите одговор