GODIŠNJICA OSLOBOĐENJA: Sudbonosni tok Beogradske operacije

PRIPADNICI narodnooslobodilačkih jedinica, kojima je komandovao Peko Dapčević, i snage Crvene armije, kojima je komandovao general - lajtant Vladimir Ivanovič Ždanov, sreli su se 11. oktobra, ujutru, na levoj obali Morave i zajednički krenuli u bitku za Beograd.

Za ofanzivnu operaciju "Beograd" Sovjeti su odvojili značajan deo snaga, ceo Treći ukrajinski front i deo Drugog, koje su skrenuli sa glavnog pravca napredovanja Prvog ukrajinskog fronta Crvene armije ka Budimpešti i Berlinu. U sastav udarne grupacije sovjetskih jedinica Trećeg ukrajinskog fronta ulazili su 57. armija, 4. gardijski motomehanizovani korpus i 5. samostalna gardijska motopešadijska brigada. Za sprovođenje te operacije grupacija je dobila značajna ojačanja: dve udarne artiljerijske divizije, 27 samostalnih artiljerijskih i minobacačkih pukova, sa više od 2.200 topova i minobacača i 140 reaktivnih oruđa "kaćuša", 358 tenkova i samohodnih topova.

PROČITAJTE JOŠ: MEDVEDEV SE OBRATIO POSLANICIMA: Čestitam godišnjicu oslobođenja, želim vam mir i slobodu; Premijeri položili vence na spomenike oslobodiocima (FOTO+VIDEO)

Ova jedinica bila je ojačana velikim brojem formacija raznih rodova. Udarnu grupaciju pomagala je Dunavska flotila sa 80 brodova i 17. vazduhoplovna armija sa 1.292 aviona. U beogradskoj oparaciji učestvovao je i deo jedinica 2. ukrajinskog fronta, 46. armija i jedinice za podršku, među njima i avijacija...

KAO ODGOVOR, Vrhovna komanda Trećeg rajha je u avgustu počela hitno prebacivanje elitnih jedinica iz NDH i Grčke: 1. brdsku diviziju, 7. SS-brdsku diviziju "Princ Eugen", tri puka divizije "Brandenburg" za specijalna dejstva, 92. grenadirsku motorizovanu brigadu, 117. lovačku diviziju, 12. tenkovski bataljon za naročitu upotrebu, 202. tenkovski bataljon, 191. brigadu jurišnih topova, puk "Rodos" posebne namene.

Sovjetska avijacija je uočila pokrete nemačkih snaga i neprestano je bombardovala železničke koridore iz Grčke uništivši više od 200 kompozicija. Premeštanje nemačkih jedinica je još bilo u toku dok je Crvena armija već ulazila u Srbiju.

SNAGE NOV Jugoslavije činila je Prva armijska grupa, pod komandom general-lajtnanta Peka Dapčevića, koju su sačinjavale: Prva proleterska divizija, Peta krajiška divizija, Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla", 11. krajiška udarna divizija, 16. vojvođanska udarna divizija, 21. srpska udarna divizija, 28. slavonska udarna divizija, 36. vojvođanska udarna divizija. U operaciji je takođe sadejstvovala 23. srpska udarna divizija. Ove jedinice su na dan 5. oktobra imale 32.000 boraca pod oružjem. Zahvaljujući konstantnom prilivu dobrovoljaca, ovaj broj se do 14. oktobra povećao na oko 40.000.

Borbe na prilazima Beogradu

U TOKU 13. oktobra kombinovanim snagama savladani su organizovani nemački odbrambeni položaju u oblasti Avale. Prema nemačkim podacima uništeno je čak 29 tenkova, ali tempo napada nije jenjavao.

Najznačajniji događaj odigrao se na severoistočnom pravcu. U toku noći 13/14. oktobra, u okolini Boleča 15. gardijska mehanizovana brigada iz pokreta je izvršila napad u bok i pozadinu motorizovanog puka divizije "Brandenburg"....

Nemačka odbrana Beograda, pre svega iz južnog pravca, bila je vrlo tvrdokorna. Taj bedem koji se protezao između Save i Dunava preko Avale prvo je napala artiljerija, a najveću paniku među Nemcima izazivale su "kaćuše", prvi mobilni višecevni raketni lanseri. Iza njihove zavese od usijanog gvožđa išli su ruski "saperi", inženjerci demineri, praveći rupe u nemačkom obdrambenom zidu od minskih polja i najrazličitijih prepreka i zamki za pešadiju i tenkove.

Nemačka elitna pešadija iz, po zlu čuvenog, Prvog brdskog streljačkog puka, pružala je ogorčen otpor na Avali. Veterani sa Istočnog fronta su odbili crvenoarmejski poziv na predaju čak i kada su bili potpuno opkoljeni. Vodile su se krvave borbe prsa u prsa između nemačkih alpinaca i specijalaca Abverove divizije "Brandenburg" sa "šišmišima" izviđačima i komandosima GRU, vojne obaveštajne službe SSSR.

"Kad smo stigli na dva kilometra iza raskršća pod Avalom idući ka Ralji, napad na Nemce bio je u punom jeku. Nekoliko hiljada Nemaca uspelo je da pređe kragujevački drum i prugu Beograd - Ralja pokušavajući da se probije ka Savi. Crvenoarmejci su brzo postavljali topove. "Kaćuše" zasviraše u pravcu Ripnja. Stajao sam pored jednog našeg mitraljeza koji je tukao po Nemcima. Dole kraj druma išli su na juriš Rusi u svojim belim uniformama, a pored njih naši Kozarčani. Došao je praznik i na naše ulice. Deca Kozare ispod Avale s crvenoarmejcima jurišaju na Nemce! A kako nam je Pavelić bacao letke 1942. objavljujući da je Kozara poražena: Crvena armija je daleko na dve i po hiljade kilometara i nikad se s njom nećete sresti." (Vladimir Dedijer, ratni dnevnik.)

Generali Ždanov i Peko Dapčević

Ulične borbe

VEĆI deo grada je 14. i 15. oktobra bio oslobođen. Neprijatelj se držao samo u njegovom severozapadnom delu, na liniji: železnička stanica "Dunav" - Botanička bašta - Narodna skupština - Terazije - blok zgrada ministarstava - Glavna železnička stanica, kao i na Čukarici, gde su nemačke jedinice bile odsečene od svojih snaga u gradu.

Kada je počela bitka za grad, po svedočenju ruskog generala Vladimira Tolbuka, ogromnu ulogu odigrali su Beograđani koji su se latili oružja, i što je bilo još važnije, služili su kao vodiči i obaveštajci jedinicama Crvene armije i NOVJ koje su se našle u gradskom lavirintu punom zamki i zaseda. Ruski i izviđači i inženjerci činili su čuda otkrivajući i neutrališući hiljade zamki pod uraganskom vatrom.

Beogradska operacija je 14. oktobra 1944. ušla u završnu fazu. Na obodu grada iz svih pravaca koncentrisale su se napadne snage: XII korpus NOVJ sa zapada i jugozapada, desno od njega, sa juga, Prvi proleterski korpus, sa istoka 5. i 21. divizija NOVJ. Ove jedinice su na licu mesta formirale kombinovane napadne sastave sa delovima oklopnih i mehanizovanih jedinica Crvene armije. U toku prepodneva 14. oktobra Prva proleterska divizija ojačana sovjetskim tenkovima osvojila je banjički vis i nastavila napredovanje u pravcu Autokomande i Slavije...

"Tek pred ponoć izbismo nadomak Autokomande. Od jake eksplozije tu, na cesti, planuše dva sovjetska tenka, gore kao da su od luča. Grupa Nijemaca sačekala ih pancerfaustima, a zatim pokušala da pobjegne u noć. Zapaljeni su treći i četvrti tenk - dva prva su propustili da prođu. Ova grupa, trojica Njemaca, naletjela je na vod Vida Jovićevića, koji ih je već bio prošao. Uhvaćena su sva trojica. Od eksplozije, pored tenka mi je poginuo jedan borac, jedan od onih Kosmajaca koji su nam se na Zlatiboru priključili. Ovdje, na izlazu iz Jajinaca, sjetih se borbe koju smo 1944. vodili na Imljanima. Pet boraca je poginulo dok smo izvukli ranjenika, koji je poslije dva sata umro. A sada posmatram tenkove - buktinje u kojima posade zapomažu i mole za pomoć.. Niko im se ne primiče. Ostali tenkovi obilaze buktinje i produžavaju naprijed. Posade su izgorele s tenkovima." (Savo Puzić, komandir 3. čete 1. bataljona Prve proleterske brigade)

Oslobađenje centra grada

OSMA brigada 1. proleterske divizije, zajedno s jedinicama Crvene armije,17. i 18. oktobra, prodirući u pravcu Kalemegdana, došla je do zgrade "Albanija". Prva proleterska brigada osvojila je zgradu Narodnog pozorišta i Ratnički dom (današnji Dom vojske). Borbe su se vodile iz ulice u ulicu, od kuće do kuće, i unutar zgrada. Grupa boraca Prve proleterske upala je u zgradu Narodnog pozorišta iz Ulice braće Jugovića, pod vatrom se prebacila kroz pozorišnu salu i, jednu po jednu, ručnim bombama uništila grupe Nemaca u prednjem delu zgrade i na spratu.

Do kraja dana 18. oktobra, posle žestokih petodnevnih uličnih borbi, neprijatelj je u gradu bio pritisnut ka Savi. Naročito krvave borbe vodile su se za jako utvrđenu zgradu Ministarstva saobraćaja (danas Železnički muzej), Glavnu železničku stanicu, hotel "Moskvu", Gradsku opštinu i Radionicu vojne odeće. Do kraja 19. oktobra neprijatelj je držao u svojim rukama samo Kalemegdan, zgradu "Albanija", Terazije, uži rejon Savskog mosta i Čukaricu. Zatim je počeo da napušta i ova poslednja uporišta, užurbano prebacujući svoje trupe na levu obalu Save.

PROČITAJTE JOŠ: RUSI HOĆE DA GRADE NUKLEARKU U SRBIJI: Dok "Er Srbija" pregovara o kupovini "suhoja" SSJ 100, stigao i nov predlog

U noći 19/20. oktobra zauzeta je zgrada "Albanija", u to vreme najviša u Beogradu. U zoru 20. oktobra preostale nemačke snage iz Beograda užurbano su se povlačile preko savskog mosta na levu obalu, ometani od sovjetske avijacije i artiljerije. Inženjerci su izvršili pripreme da po povlačenju svojih jedinica, sruše most. Međutim, ovaj plan omeo je penzionisani učitelj Miladin Zarić.

Nemačko iznenađenje odmah su iskoristili delovi 13. gardijske mehanizovane brigade i delovi 814. i 211. streljačkog puka Crvene armije, Prva lička i 13. proleterska brigada, prebacili se preko mosta i, uz podršku artiljerije sa Kalemegdana, formirali mostobran na levoj obali Save. U toku prebacivanja Nemci su pokušali nekoliko samoubilačkih napada na most, ali bez uspeha.

POČETAK NAPADA: PEKO ISPALjUJE PRVI PLOTUN

NAPAD na nemačku posadu u Beogradu je počeo 14. oktobra posle podne artiljerijskom pripremom iz preko 300 topova i 24 "kaćuše". Čast da ispali prvi hitac dobio je Peko Dapčević, a Ždanov je komandovao: "Agonj!" Skoro pola sata više od 300 topova i minobacača sa Avale smrtonosnom vatrom razaralo je sve živo na malom prostoru od četiri kvadratna kilometra. Sovjetski artiljerci su bili upozoreni da ne poruše spomenik na Avali, pa je on bio samo okrznut.

DOBROVOLjCI IZ SRBIJE POPUNjAVAJU PRVU ARMIJU

PRVA armijska grupa NOVJ, kad je osnovana polovinom septembra 1944. imala je oko 25.000 boraca. Prema Beogradu 5. oktobra krenulo ih je oko 30.000, a prvog dana beogradske operacije divizije su imale preko 40.000 boraca, što jasno pokazuje kako su jedinice NOVJ brzo popunjavali dobrovoljci iz Srbije. Tako je uoči napada na Beograd komandant 1. proleterske divizije pukovnik Vaso Jovanović izveštavao da je od 8.500 naoružano 4.800 boraca. Danilo Lekić, komandant 12. korpusa, izveštavao je: "Imamo 3.000 nenaoružanih, golih i bosih"...

MITING NA STADIONU

NA fudbalskom igralištu "Jugoslavija" (sada stadion Crvene zvezde) 8. oktobra sazvan je miting omladine i ostalih građana Beograda. Tom prilikom održali su govore: Rato Dugonjić, sekretar CK SKOJ-a, i rukovodioci SKOJ-a iz Srbije Dragi Stamenković i Bora Drenovac. Veći deo prisutnih omladinaca dobrovoljno se prijavio u NOVJ i posle završenog mitinga krenuo u borbu za konačno oslobođenje Beograda.