Putevima mitskog i realnog

NJima se bave brojne nauke i svaka formira svoja gledišta, bazirana na prožimanju relevantnih podataka i dokazivih rezultata. Ipak, teorije o snovima najčešće su zasnivali psihijatri: na Frojdovom otkriću psihoanalize razgranao se čitav niz novih uvida u najskrivenije delove ljudskog nesvesnog koje se samoostvaruje u snu.

Danas se u dubinskoj psihologiji snovi tumače trodimenzionalno: u svetlosti individualnog (Sigmund Frojd), kolektivnog (Karl Gustav Jung) i familijarnog (Leopold Sondi). To su tri sloja sna koja vode do njegove srži, do simbola; Frojd je psihoanalizom dokazao da je poreklo snova u individualnom nesvesnom, Jung je otkrio korene kolektivnog nesvesnog, dok je Sondi uočio da se u nesvesnom krije i familijarno nesvesno, odnosno da u simbolima iz sna onoga koji sanja treba potražiti i slike, odnosno zahteve predaka.

Ukrštanje unutarnjih svetova gradi, međutim, nivoe postojanja u svim sferama. Zato je i antropologija tu da pomogne u otkrivanju formule njihovog umrežavanja. Kao interdisciplinarna nauka, ona, a posebno njen autonomni pravac, kulturna antropologija, pruža možda najcelovitiji pregled onoga ono što je u nama, i što nas okružuje. Bojan Jovanović, jedan od naših najboljih savremenih etnologa i antropologa koji upravo pripada ovom pravcu, ušao je poslednjih godina u tumačenje sveta snova svojim knjigama Antologija snova (Službeni glasnik, 2012) i Onirički kod. Uvod u antropologiju snova (HERAedu, 2017), u kojem ne samo da daje sveže uvide iz ugla najmeritornijih antropoloških saznanja, već i predočava jedan, u praksi potvrđen a neuočen smer tumačenja nesvesnog koji zaslužuje dalja ozbiljna istraživanja.

Kad se u enciklopedijama ili u rečnicima potraži pojam onirizam, oniričko nailazi se na gotovo identičnu definiciju – reč je o izmenjenoj svesti ili pomračenom psihičkom stanju sličnom snu koje se obično javlja kod duševnih bolesnika ili zdravih ljudi čiji su živci prenapeti. Ova definicija zvuči zastarelo, i zaslužuje da u sklopu novih saznanja bude redefinisana. Jovanovićeva knjiga na oniričko gleda kao na dvosmernu široku stazu koja nikako nije određena posebnim pomračenim psihičkim stanjima – u njoj se pod oniričkim podrazumeva doživljaj realnosti sna. Da li će san biti prirodan, ili izazvan na drugi način, uključujući i halucinogene, on svejedno prvo snevača suočava sa njegovim drugim Ja, onim koji, kako kaže autor, obitava izvan jave. To suočavanje sa svojom senkom je značajno u procesu individuacije, stvaranja ličnog integriteta kojim čovek kasnije, u realnosti kulture zajednice u kojoj obitava, iskazuje svoje nove sadržaje. Budući da tako „ugrađuje svoje oniričko biće u kulturu, čovek se može odrediti i kao homo somnians, jer on svoje snove ne doživljava samo dok spava već i na javi, i može da ih kontroliše, izaziva i stvara“.

Antropološki aspekt oniričkog jeste uvid u put kojim san vodi u dubinu, ka mitovima, obredima i religijskom, da bi se iz tih saznanja krenulo naviše i konstituisala mnogo složenija slika kulture u kojoj živimo, a na svetlost dana izašlo njeno nesvesno i iracionalno, takođe izraženo u mitu, religiji i obredima. Samo, u ovom povratnom postupku, osveženo i obogaćeno. Takav pogled na oniričko zahteva formiranje oniričkog koda, a potom pravila njegovog dekodiranja.

Velika tema, ogromno polje za istraživače koje je zahvaljujući Jovanoviću otvoreno, i traži dalju razradu. I sam toga svestan, autor već u uvodu kratko napominje da je rezultat tog njegovog proučavanja oniričkog samo predmet „jedne moguće antropologije snova, a ova knjiga je prilog njenom zasnivanju“. Zato ju je podelio tako što se u prvom delu nalazi teorijski uvid u oblast snova i njihovog tumačenja, a u drugom delu praksa kojom se onirički kod transponuje iz sna u kulturu (kroz jezik, religiju, istoriju, politiku, različite vrste umetnosti) i način na koji se proširuju naša saznanja.

Pišući o subjektivizaciji kolektivnog iskustva („Kroz san kao individualni mit, obnavlja se i potvrđuje mit kao kolektivni san“), Jovanović iznosi zanimljivo zapažanje o odnosu individualnog i kolektivnog. Pojedinac živi u zajednici koju karakteriše zajednička mitska realnost; njene mitske sadržaje on kroz san prisvaja kao sopstveno iskustvo. Kolektivno iskustvo se subjektivizuje, da bi se kroz individualni mit obnovilo i potvrdilo kao kolektivni san. U zavisnosti od znanja i percepcija sveta, raznovrsnim verzijama mitova koji nisu izvan života obogaćujemo kolektivno nesvesno, a u procesu formiranja svoje autentične ličnosti to kolektivno nesvesno granamo u nove realnosti. Time se uočava zanimljiva dinamika: u ovoj realnosti Ja usvaja kolektivni mit da bi, kroz san, u tom mitu odgonetnulo sopstvenu realnost. Da li se, igrajući se simbolikom snova, možemo dalje upitati i koliko zapravo realnosti živimo…

U drugom delu Jovanovićeve knjige – teorija na delu, govori se (između ostalog) o oniričkom u ritualnoj praksi, otkrivanju božanske volje preko snova, snoviđenjima koja se ne bave samo prošlošću već imaju i proročki, prekognitivni karakter. Autor možda začinje novu teoriju o nesvesnom, za koju argumente nalazi u dosad neistraženom polju nesvesnog – u otkrivanju starih crkava, crkvišta, i manastirišta kroz snove. Takve snove Jovanović ne smatra proročkim već vidovitim, jer oni obelodanjuju ono što je već postojalo. Na njih treba gledati kao na inicijacijske po osobe koje ih sanjaju; oni menjaju njihov život i daju im duhovnu moć. U tom kontekstu, autor oprezno uvodi (moguću argumentovaniju, kako kaže) priču o nacionalnom nesvesnom. Ako bi se daljim istraživanjima ova teorija pokazala tačnom, onda bi pored Frojdovog vlastitog nesvesnog, Jungovog kolektivnog nesvesnog, Sondijevog familijarnog nesvesnog, Jovanović pionirski pokrenuo teoriju o nacionalnom nesvesnom „kao dimenziji latentnog duhovnog kontinuiteta koji do svog manifestnog izražaja dolazi kada se pojedinac ili kolektiv nađu u krizi. Tada se otkrivaju i temelji nekadašnjih hramova, čija obnova znači i potvrdu onog aspekta duhovnog identiteta koji je došao u pitanje nasilnim kulturnim zaboravom“. Idući tragom ove teze, nema sumnje da bi postojanje nacionalnog nesvesnog prvo trebalo tražiti već u Bibliji, naročito u Starom zavetu – u Knjizi Isusa Navina.

Iako, kao središte i suština tajne čovekove duše, san izmiče potpunom otkrivanju, kako piše Jovanović, to ne znači da se dekodiranjem oniričkog ne mogu otvoriti uvidi u nesvesne i iracionalne aspekte ne samo homo somniansa, već i kulture u kojoj on živi i stvara. Knjiga Onirički kod. Uvod u antropologiju snova te aspekte prepoznaje, i zato i jeste valjani prilog potrebi zasnivanja jednog takvog ogranka antropološke nauke.