VMRO stvorio i Pavelića

REDOVNI gledaoci serije "Senke nad Balkanom" svakako se sećaju treće epizode, kada jedan od glavnih junaka ove televizijske storije, inspektor Andra Tanasijević Tane (Dragan Bjeloglić) odlazi u ćeliju Hadži Damjana Arsova (Toni Mihajlovski), jednog od prvaka separatističke i terorističke organizacije VMRO, da pokuša da od njega izvuče podatak ko se krije iza nadimka Kaluđer, odnosno ko je čovek koji se nalazi na čelu lanca koji švercuje opijum. Da podsetimo, ovaj susret se završava tako što pripadnik VMRO-a traži od Taneta da mu angažuje advokata iz Zagreba Antu Pavelića. Da li je zahtev Arsova da traži Pavelića da ga brani u predstojećem sudskom postupku istorijski tačan ili je prosto invencija autora serije, uopšte nije bitno. Tačno je nešto drugo, da u godinama u kojima je smešten okvir serije - VMRO i Pavelić blisko sarađuju.

Posle atentata na Stjepana Radića u Skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 20. juna 1928. i Šestojanuarske diktature koju je zaveo kralj Aleksandar Karađorđević, Ante Pavelić beži iz zemlje. Pavelić je na bečkoj stanici "Zid Banhof" 14. janura 1929. godine izašao iz voza koji je stigao iz Zagreba. Dočekala su ga dvojica Hrvata: bivši general Stjepan Sarkotić i bivši potpukovnik Ivan fon Perčević. Obojica su ostala upamćena po strahovitim zločinima nad srpskim življem u Prvom svetskom ratu. Nedelju dana po dolasku u Beč, zagrebački advokat ponovo kreće na put, u potragu za saveznikom. Preko Mađarske i Rumunije, Pavelić odlazi Sofiju, kod Ivana Vanča Mihajlova, čelnika Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO), čije se sedište nalazilo u selu Banka, u neposrednoj blizini Sofije. Tu je udaren temelj zajedničkoj borbi protiv Jugoslavije.

Mihajlov, koji je već poodavno sarađivao sa Musolinijevim fašistima, daje preporuku Paveliću, koji odlazi u Rim i odmah se baca u zagrljaj italijanskim crnokošuljašima.

U ENCIKLOPEDIJAMA o VMRO-u piše: "Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (na bugarskom - Vtrešna makedonska revolcionna organizaci, na makedonskom - Vnatrešna makedonska revolucionerna organizacija), poznata po svom akronimu VMRO, bila je tajno revolucionarno udruženje čija je aktivnost krajem 19. i početkom 20. veka imala cilj stvaranje nezavisne države Makedonije, ali je kasnije postala instrument bugarske politike na Balkanu."

Aleksandar Protogerov u vreme Topličkog ustanka / Aleksandar Stoimenov Stambolijski je surovo kažnjen

Do trenutka kada se susreću Ante Pavelić i Ivan Mihajlov, članovi VMRO, kojeg je ohrabrivala i tolerisala bugarska vlada, izvršili su 460 upada u Jugoslaviju: 185 osoba je ubijeno, a 435 ih je maltretirano ili ranjeno. Izvršeno je preko šezdeset atentata. U Skoplju je ubijen i komandant graničnih jedinica, brigadni general Dragiša M. Kovačević. Pripadnici komitskih četa "vmroovaca", većinom kriminogeni ljudi, najčešće su noću upadali u srpske krajeve. Pod zaštitom mraka i uz obilatu pomoć bugarske regularne armije, prelazili su granicu i upadali u sela, češće i radije na usamljena imanja, i pucali na svakog koga su sretali, palili kuće i ambare i bežali nazad.

Centar delovanja ove organizacije bila je Pirinska Makedonija, odnosno Petrički okrug u Bugarskoj, gde je sa svojom vojnom organizacijom predstavljala državu u državi: prikupljala je poreze, postavljala činovnike, sudila i vršila egzekucije. Upravo stoga što je raspolagala oružanom vojnom silom od 2.000 članova, čvrsto organizovanim i disciplinovanim u komitskim četama za izvođenje akcija. Komite su u ovom okrugu suvereno vladale skoro deceniju i po, budući da su bugarske vlasti od 1923. pa sve do 1934. godine pripadnicima VMRO prećutno prepustile taj kraj. Pošto je petrička oblast bila praktično država u državi, pored ubiranja poreza, vrbovali su i obučavali ljudstvo i potpuno se slobodno kretali pod oružjem, ne obazirući se na prividno prisutne predstavnike zvanične vlasti. Pored Petriča, veći centri za prikupljanje, obuku i vrbovanje bili su gradovi Ćustendil, Nevrokop i Gornja Džumaja. U njima su stolovale i iz njih polazile u akcije viđenije komitske vojvode, poput Todora Aleksandrova, Aleksandra Protogerova i Jovana Brla. Aleksandar Protogerov ostao je zabeležen u srpskoj istoriji kao jedan od najvećih zločinaca. Za vreme Topličkog ustanka on je komandovao komitskim bugarskim jedinicama koje su 1917. godine vršile pokolje žena, dece i staraca. Njegovom rukom su popaljena gotovo sva sela u tom delu južne Srbije.

Članovi VMRO od oružja koristili su austrijsku pušku tipa "manliher", koja je bila službena puška bugarske regularne armije, i ručne bombe "odrin". Koliko je ova organizacija bila savršeno organizovana, govori i podatak da su imali u svakom trenutku 11.000 pušaka, 700.000 metaka, stotinu mitraljeza i nekoliko hiljada bombi. S vremenom, u njihovo naoružanje ulazi i automatsko oružje.

Todor Aleksandrov sa svojim ljudima u Makedoniji

Prvo interesovanje za VMRO pokazala je Kominterna. Ovako organizovana i naoružana organizacija, sa stalnih 2.000 ljudi pod oružjem, svrstanih po četama, mogla je da služi kao oružana snaga u početnoj fazi boljševičke revolucije na ovim prostorima. U Moskvi je ocenjeno da je VMRO, po svom militantnom ustrojstvu i disciplini svojih članova - "jedina revolucionarna snaga na Balkanu, ako ne i u Evropi". Ali to je podrazumevalo da oni mogu računati na pomoć Sovjetskog Saveza samo ukoliko sarađuju s komunistima. Do te saradnje došlo je krajem aprila 1924, kada su vođe ove organizacije Todor Aleksandrov i Aleksandar Protogerov s predstavnicima Kominterne potpisali deklaraciju u kojoj se ističe zajedničko uverenje da je neminovan još jedan balkanski rat za oslobođenje i samoopredeljenje naroda i da je situacija za to povoljna.

MEĐUTIM, ubrzo posle sporazuma s Kominternom dolazi do razlaza u vrhu VMRO. Posle obračuna "federalista" i "protogerovista", na čelo VMRO dolazi već spomenuti Ivan Mihajlov. Kako on nije imao nikakvog iskustva u vođenju komitskih vojnih prepada, odlučio je da terorističke akcije budu isključiv oblik borbe protiv Jugoslavije. Ta njegova orijentacija krunisana je, zajedno sa ustašama Ante Pavelića, atentatom na kralja Aleksandra, u Marselju 1934. godine.

Naravno, sve ove akcije Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije u Kraljevini Jugoslaviji nisu nemo posmatrali. U direktnim sukobima žandarmerije i jedinica regularne vojske gubici pripadnika VMRO nisu zanemarljivi. Oni su izgubili tačno 268 pripadnika.

Na osnovu iskustva od pre Prvog svetskog rata i prema poznatoj krilatici da se četnička akcija suzbija četničkom akcijom, a organizacija kontraorganizacijom, u ugroženim krajevima formiraju se dobrovoljačke čete srpskog življa. Na tom prostoru podeljeno je više od 25.000 pušaka. Na obezbeđenju granice, po širini i dubini, angažovani su i pripadnici belogardejske armije generala Vrangela, kao i delovi i tri kozačke vojske: kubanske, donske i tverske.

REZULTATI ove akcije bili su vidljivi. Od 2.000 komita koji su bili pod oružjem 1923. godine, pet godina kasnije, 1928, bilo ih je jedva 200.

Zbog nestabilnosti tog područja, od Pirota do grčke granice, izostajale su privredne investicije, a posledica toga je bilo i ekonomsko zaostajanje ovog kraja. Jugoslavija je bila prinuđena da duž cele granice prema Bugarskoj održava čitav odbrambeni sistem koji je skupo koštao. Za deset godina je potrošeno milijardu i dvesta hiljada dinara. To je u ono vreme bio ogroman novac. Izgrađene su mnogobrojne karaule duž granice koje su bile povezane bodljikavom žicom. Postojao je samo jedan slobodan granični prelaz za putnike. Bugarskim državljanima se nisu izdavali pasoši. Jugoslavija je zatvorila granice i za izvoz bugarske robe, što je, posebno zimi, kada je Dunav bio zaleđen, stvaralo velike ekonomske probleme Sofiji.

ATENTAT NA STAMBOLIJSKOG

BLAGONAKLONOST bugarskih vlasti prema VMRO imalo je svoju cenu. Zauzvrat, komite su nemilosrdno proganjale vladinu opoziciju. Tako će 14. juna 1923. prvak ove organizacije Todor Aleksandrov organizovati ubistvo Aleksandra Stoimenova Stambolijskog, jednog od najistaknutijih bugarskih političara, koji je bio je na čelu bugarske vlade od 1919. do 1923. godine.

Stambolijski se zalagao za federaciju Jugoslavije i Bugarske. Sebe nije smatrao Bugarinom već Jugoslovenom. On je u Nišu potpisao ugovor o proterivanju komita i zatvaranju njihovih jataka. Zato je surovo kažnjen. Bukvalno je bio iskasapljen u rodnom selu Slavovica. Prvo mu je odsečena desna ruka - zato što je njom potpisao sporazum sa jugoslovenskom vladom u Nišu.