Izvor: Radio 021, 16.Apr.2021, 12:00

Drugi svetski rat, saveznici i Beograd: Zašto je na Uskrs 1944. bombardovana prestonica Srbije

Nebo nad Beogradom su saveznički avioni nadletali još krajem 1943, a posebno tokom marta i aprila 1944, kada su žestoko napadani ciljevi u Mađarskoj i Rumuniji.

Bila je nedelja, 16. april 1944. pravoslavni Uskrs.

Pošto su već oguglali na zvuk sirene za vazdušnu opasnost koja je ratnih godina često odzvanjala okupiranim gradom, Beograđanima je dan počeo gotovo kao i svaki drugi.

Iako su krajičkom >> Pročitaj celu vest na sajtu Radio 021 << oka sporadično bacali pogled ka nebu, nadali su se da će praznik provesti u miru.

Tako je bilo i u ulici Zeke Buljubaše, na zvezdarskom naselju Bulbulder - roditelji su spremali po kući, dok su se deca igrala napolju i kucala uskršnjim jajima.

A onda se sve promenilo u jednom trenutku.

„Prema bakinom sećanju, bombarderi su se pojavili na nebu iz pravca opservatorije i Zvezdarske šume, a deca su navijala ,Naši, naši!'", govori za BBC na srpskom Nikola Milikić, istoričar kustos Istorijskog muzeja Srbije i unuk Mirjane Milikić, rođene Krstić, tada srednjoškolke i svedokinje događaja.

Kako je jugoslovenska avijacija bombardovala Treći rajh Ko je bio Britanac Bil Hadson koji je hteo da pomiri Tita i Dražu Razaranje Drezdena i Drugi svetski rat: 75 godina od najkontroverznijeg napada saveznika

Njen brat Živojin je u ličnim beleškama zapisao da je video oboreni saveznički avion i posadu kako iskače sa padobranima.

„Sledećeg čega se seća jeste da je iz aviona počelo da ispada nešto što je za malog Živojina ličilo na flaše.

„Nekoliko trenutaka kasnije začulo se karakteristično fijukanje bombi", prepričava istoričar.

Otac Dobrivoje je istrčao na ulicu i viknuo „lezi!", što su deca i učinila.

Tela su im, navodi Živojin u spisima, odskakala „desetak centimetara od snažnih detonacija", dok je ulicu „preplavio oblak šuta i prašina".

Tako je počelo najteže savezničko bombardovanje okupiranog Beograda u Drugom svetskom ratu, u kojem je prema zvaničnim procenama poginulo skoro 800 ljudi, uz veliku materijalnu štetu.

Bio je to prvi u nizu udara američke i britanske avijacije, koji će se ponoviti još nekoliko puta do kraja rata.

U grobnicu po spas

Milikić se seća da mu je baka pričala i da je deo ukućana bežeći spas pronašao na Novom groblju, koje se nalazi na vrhu njihove ulice.

„Ko god je bio u prilici u tom trenutku, trčao je na groblje i uskakao u grobne rake.

„Zbog toga je Novo groblje za lokalno stanovništvo sve do kraja rata služilo kao najbliže sklonište", objašnjava Milikić.

Porodična kuća njegove bake u kojoj je živela sa roditeljima, dvojicom braće i familijom koja je izbegla iz unutrašnjosti, gde danas žive njeni potomci, spletom srećnih okolnosti nije stradala.

Prva proleterska brigada - od narodnih heroja do izbledelog sećanja Vazduhoplovac iz Sijera Leonea - borac protiv nacista koga su zvali „Srećni Džoni" BBC/Nemanja MitrovićSpomen groblje stradalima u savezničkom bombardovanju u Beogradu formirano je 1966. godineUskrs 1944.

„Treba napomenuti da je Beograd tog dana izabran kao rezervni cilj.

„Formacije aviona su poletele da gađaju cilj u Rumuniji, bilo je oblačno, onda su se okrenuli, vratili nazad, neki u razbijenoj formaciji, i dejstvovali po Beogradu", kaže za BBC na srpskom istoričar amater Miloš Bojanić.

Iako mu istorija nije primarno zanimanje, kaže da desetak godina istražuje savezničko bombardovanje Beograda i Srbije, koristeći primarne izvore, poput američkih dokumenata 15. vazduhoplovne armije i izveštaje iz Opštine grada Beograda „koji vrlo precizno navode broj stradalih".

Uskršnje bombardovanje Beograda 16. i 17 aprila većim delom je izvela ova američka vazduhoplovna jedinica, čiji su avioni poletali sa juga Italije.

U savezničkim bombardovanjima je učestvovala i britanska avijacija.

Grčka partizanska „država“ u Titovoj Jugoslaviji Kako u Kragujevcu pamte streljanje u Šumaricama Jedna od velikih misterija bitke za Beograd

„Bombardovanje Beograda se odvijalo u sklopu veće savezničke vazdušne operacije i bilo je deo šire kampanje pripreme za iskrcavanje saveznika u Normandiju juna 1944, za koje niko osim zapadnih saveznika nije znao", tvrdi za BBC istoričar Nebojša Đokić iz Srpskog naučnog centra.

Zato je, naglašava, trebalo „držati Nemce pod tenzijom" i, da bi ih zavarali, „dejstvovalo se i ovde".

Pored Uskršnjeg bombardovanja, saveznici su u Drugom svetskom ratu granatirali Beograd i 18. maja, 6. juna, 3. jula i nekoliko puta u septembru 1944. godine.

Vojni ciljevi

Glavni ciljevi savezničkih bombardera bile su železničke komunikacije - mostovi, pruge i ranžirne stanice.

Beograd je bio posebno važan strateški cilj jer je jedina železnička ruta koja je povezivala Balkan sa ostatkom Evrope vodila preko glavnog grada Jugoslavije.

Ranžirne stanice - rasporedno mesto velikog broja teretnih kola, nalazile su se u Zemunu i u sklopu nekadašnje glavne beogradske železničke stanice u Savamali.

„Oko dve trećine bačenih bombi u Jugoslaviji je palo na ciljeve na železnicama", govori Bojanić.

Pored železničke infrastrukture i objekata, u Beogradu su kao važni vojni ciljevi gađani i aerodrom, fabrika aviona Rogožarski u ulici Kneza Danila i Ikarus u Zemunu.

Na njih je palo oko 940 tona bombi.

Prilikom savezničkog bombardovanja, oštećene su i pojedine fabrike, železničke stanice na Topčideru i Rakovici, pivara, brodogradilište i drugo.

Bombardovanje je vršeno sa bezbedne visine od 3.000 do 5.000 metara, takozvanim „tepih bombama", odnosno ispuštanjem velike količine bombi na unapred određeni cilj.

U akcijama je korišćeno nekoliko stotina aviona boing B-17, poznatiji kao „leteća tvrđava", i „liberator" B-24.

Život žena u Srbiji tokom nemačke okupacije Pregovori sa nacistima - mrlja u partizanskoj borbi ili mudar strateški potez

Vojni ciljevi u Beogradu su uglavnom bili neposredno okruženi stambenim zgradama zbog čega stradalo mnogo civila.

„Problem je predstavljala sama tehnika koja je tada korišćena, a Amerikanci su smatrali da je bombardovanje precizno i uspešno ako 50 odsto bombi padne u krugu prečnika od 300 metara.

„Takav uslov je ispunjavala Železnička stanica, ali može da se desi da polovina bombi podbaci ili prebaci, a upravo te koje prebacuju su padale po stambenim zgradama gde je nastradao veliki broj civila", objašnjava Bojanić.

Gađajući glavnu železničku stanicu u Beogradu, deo bombi je „prebacio" i pogodio susedne zgrade.

Pogođen je i logor na Sajmištu kada je poginulo oko 60 zatvorenika, a razoreni su i brojni bolnički objekti.

Jedna bomba je pala i na Bajlonijevu pijacu usmrtivši oko 200 ljudi.

Priča o vojvođanskoj Nemici koja je preživela ustaške logore Sremski front: Uvod u oslobođenje Jugoslavije KontroverzeImperijalni ratni muzej u Londonu - BBCBritanski oficiri i partizani

Poslednjih trideset godina pojavile su se razne teorije koje odstupaju od zvaničnih verzija događaja, navode istoričari.

Jedna od njih je da je Beograd planski bombardovan na praznik i da je na jednoj od bombi pisalo „srećan Uskrs".

„Ono što sigurno možemo da kažemo je da nema ništa u papirima što bi govorilo da je neko namerno gađao na Uskrs", navodi Đokić.

Bojanić smatra da je to bio deo propagande kvinsliškog premijera Milana Nedića, koja je „želela da iskoristi savezničko bombardovanje" u političke svrhe.

„Drugi deo propagande je broj nastradalih koji je znatno preuveličavan u izveštajima Nedićeve vlade.

„U javnom pismu Nedića kralju Petru se čak navodi i više od dve hiljade poginulih", dodaje.

Đokić navodi da se mnogo priča o tome kako su „samo srpski gradovi" razarani tokom savezničkih bombardovanja, što, dodaje, „nije istina".

Kao primer navodi Slavonski brod u Hrvatskoj, koji je pored slovenačkog Maribora i Beograda bio važan strateški cilj, a „gađan je na katolički Uskrs".

„Tad je pogođena katolička crkva usred mise i, po nekim podacima, poginulo je između 250 i 280 ljudi."

Zagreb je, kaže, bombardovan 12 puta, ali je bilo daleko manje ljudskih žrtava jer se njihove iskrcne rampe i ranžirne stanice nalaze van grada.

Naveo je i da su Mostar u Bosni i obližnji rudnici boksita „sravnjeni sa zemljom".

Uspon i pad Užičke republike Šta se obeležava 7. jula i zašto je to bio državni praznik

Partizani i jugoslovenska vlada u izbeglištvu

Pojedini istoričari tvrde da je iza savezničkih bombardovanja određenih ciljeva u Srbiji stajao Josip Broz Tito, kao vrhovni komandant NOVJ.

„BBC je na Uskrs 1944. objavio vest da su saveznici na zahtev maršala Tita bombardovali Beograd.

„Na to je smesta reagovao Bogoljub Jeftić, poslanik jugoslovenske vlade u Forin ofisu, i uručio demarš zbog direktnog stavljanja saveznika na jednu stranu u građanskom ratu", izjavio je za Novosti istoričar Momčilo Pavlović, tadašnji direktor Instituta za savremenu istoriju.

Vojni ataše britanske ambasade u Beogradu Nik Ilić rekao je za BBC na srpskom da je glavni oficir za vezu ispred partizana bio Vladimir Velebit koji je govorio „koje lokacije u Beogradu treba gađati i tako oslabiti Nemce."

„On je rekao: 'Tu i tu, ovde i ovde. Tu treba gađati bombama'.

„Saveznici jesu bombardovali, ali je sve bilo po planu i u dogovoru sa partizanima", rekao je Ilić.

Nebojša Đokić, međutim, kaže da Tito i Partizani nisu imali uticaj na „strateška bombardovanja", poput uskršnjeg u Beogradu.

„Postojala je taktička avijacija koja je dejstvovala na zahtev partizana, ali u ovom bombardovanju, kao ni u bombardovanju Leskovca, to nije bio slučaj jer su se na potpuno drugi način određivali ciljevi", dodaje istoričar.

Kaže da su se takve odluke donosile na „najvišem nivou" i da se „mesecima unapred planiralo".

„Strategijska avijacija je gađala infrastrukturu za koju pre svega služi, nije namenjena da gađa ciljeve koncentracije trupa, za to je služila taktička avijacija, pre svega BAF (Balkansko ratno vazduhoplovstvo - Balkan Air Force)", ističe Đokić.

Istoričar Milan Terzić je u radu Jugoslovenska kraljevska Vlada, general Dragoljub Mihailović i savezničko bombardovanje ciljeva u Jugoslaviji 1942-1944. godine izneo drugačije tvrdnje.

„Jugoslovenska kraljevska vlada sa generalom Mihailovićem i Saveznicima koordinirala je akciju bombardovanja o čemu govore Mihailovićeve depeše i zahtevi jugoslovenske vlade.

„Zahtevi za uništavanjem vojnih efektiva neprijatelja pripadaju korpusu antifašističkih stavova generala Mihailovića i jugoslovenske vlade, a na bombardovanje se gleda i u pravcu moralnog dejstva na stanovništvo u Jugoslaviji", pisao je Terzić.

Pozivajući se na Terzićev rad, istoričar Đorđe Stanković je u drugom radu naveo da je Mihailović, vođa četnika u Srbiji, „do početka 1944. godine uputio vladi 30 depeša sa precizno naznačenim ciljevima" u Beogradu.

Jugoslovenska vlada u izbeglištvu je negodovala zbog bombardovanja Beograda na Uskrs, a protest je uložio i ambasador u Londonu, Bogoljub Jevtić.

„Vlada u izbeglištvu se žalila i tražila da više vode računa, slična reakcija je bila i partizana.

„I jedni i drugi su smatrali da taktička avijacija treba da dejstvuje po elementima i strukturama, a ne da se bombarduje po gradovima", objašnjava Đokić.

Osam heroina Drugog svetskog rata koje morate da znate Pet stvari koje treba da znate o Titu Imperijalni ratni muzej u Londonu - BBCBritanski i partizanski oficiri - Ficroj Meklejn i Vladimir VelebitLjudske žrtve

Istoričar amater Miloš Bojanić istraživao je stradanje civila u savezničkom bombardovanju Srbije i Beograda 1944. godine.

Na osnovu izveštaja Otseka za groblja i Pasivne zaštite - nemačke organizacije koja je raskopavala ruševine i vadila poginule, u koje je Bojanić imao uvid, ukupan broj stradalih u savezničkim bombardovanjima Beograda je 1.245 ljudi.

U uskršnjem bombardovanju poginulo je blizu 800 ljudi, u majskom 300 i u ostalima oko 150, piše u njegovom radu „Broj nastradalih civila u savezničkom bombardovanju Srbije 1943-44. godine: Dostupni podaci, procene i analiza".

Prema nemačkim izvorima prikazanim u brošuri iz 1975. godine povodom izložbe „Bombardovanja Beograda u Drugom svetskom ratu", broj stradalih Nemaca bio 343, dok je poginulo i 96 italijanskih vojnika.

Peko Dapčević - legendarni komandant koji je dospeo do narodnih pesama Bitka na Neretvi: Film koji je doveo Holivud u SFRJ Materijalna šteta

Jugoslovenska vlada je leta 1945. odredila grupu od 40 inženjera sa zadatkom da za četiri dana pregleda razaranja Beograda, ne računajući mostove i železnicu, koja su nastala tokom nemačkih i savezničkih bombardovanja.

U izveštaju američke ambasade u Beogradu, čiji je dokument u celosti izložio istoričar Mile Bjelajac, naveli su da je ukupna šteta „na objektima i imovinom građana" iznela 220.150.000 dinara (skoro 4 miliona dolara po kursu iz 1939).

Udeo američkog bombardovanja u stambenoj šteti iznosio je 1.222.000, a na stvarima 1.270.000 dolara.

Šteta koju su tokom Aprilskog rata naneli Nemci bila je upola manja - 1.100.000 dolara.

Komisija je tada evidentirala 1.880 lakše, 679 teško i 440 potpuno oštećena stana.

Ostali gradovi u Srbiji

Saveznici su pored Beograda 1944. godine gađali mnoge gradove širom Srbije i bivše Jugoslavije.

Bombardovan je Alibunar, Ćurpija, Kraljevo, Novi Pazar, Smederevo, Subotica, Prijepolje, Sjenica i drugi.

Neki od ovih gradova bili su na meti prilikom povlačenja nacista u jesen 1944. godine iz Grčke.

Posle Beograda, najviše je gađan Niš - prvi grad u Srbiji koji su saveznici bombardovali - 20. oktobra 1943.

Bojanić je u njegovom radu naveo da je na grad bačeno oko 1.700 tona bombi i da je poginulo oko 600 ljudi.

Leskovac je takođe podneo velike ljudske žrtve.

„U Leskovcu je železnička stanica bila van grada, za razliku od Niša i Beograda, i nije stradalo samo naselje nego je problem bio što je tu bila pijaca i stradali su ljudi na pijaci", ističe istoričar Đokić.

BBC/Nemanja MitrovićAutorka spomen-groblja bila je arhitektkinja Milica MomčilovićDanas bi drugačije

Đokić tvrdi da danas određeno vojni istoričari kampanju savezničkog bombardovanja smatraju pogrešnom.

Govore kako su „mnogo veće štete" mogli da nanesu neprijatelju da su, na primer, „pojedinačno gađani vozovi i lokomotive", koje su manjkale Nemcima.

„Danas se smatra da to nije bilo baš najefikasnije.

„Veću štetu su nanosili lovačko-bombarderskom avijacijom gde su avioni jurili lokomotive i železničke kompozicije na prugama", zaključuje istoričar

Poslednje savezničko bombardovanje Beograda u Drugom svetskom ratu bilo je u septembru 1944. u okviru operacije „Ratvik" kada su gađani železnički most i most kralj Aleksandra, današnji Brankov most na Savi i Pančevački most na Dunavu.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

Autor: BBC News na srpskom

Preuzimanje delova teksta ili teksta u celini je dozvoljeno bez ikakve naknade, ali uz obavezno navođenje izvora i uz postavljanje linka ka izvornom tekstu na www.021.rs. Preuzimanje fotografija je dozvoljeno samo uz saglasnost autora.

Nastavak na Radio 021...