I 29. novembar prohujao je sa Jugom

ULICE, fabrike i sve državne ustanove okićene trobojkom sa petokrakom, počasni plotuni, velike svečane akademije, objavljivanje imena dobitnika Nagrade AVNOJ - najviše državne nagrade u SFRJ, prijem prvačića u Savez pionira Jugoslavije, a omladinaca u Savez komunista, specijalni programi na televizijama... Ovako se, na današnji dan, od Vardara, pa do Triglava, proslavljao Dan Republike i obeležavala godišnjica "najveće tekovine Narodnooslobodilačkog rata, istorijskog Drugog zasedanja AVNOJ-a održanog u Jajcu 29. novembra 1943. godine".

Dan Republike, praznovao se dva neradna dana, 29. i 30. novembra. Osim na organizovanim svečanostima, radnička klasa je najveći i najvažniji državni praznik slavila i kao porodični praznik. Bogate trpeze "začinjene" kiselim kupusom koji je u burad stavljan "na vreme da bi bio spreman za dva'es deveti", kao i nezaobilazni svinjokolji na selima, samo su deo nekadašnje, nezaobilazne ikonografije Dana Republike. Tokom porodičnog praznovanja i stari su obavezno podsećali na ratna vremena kada su da bi mladima bilo bolje, kao u pesmi "Zabranjenog pušenja", "poturali svoja pleća, gazili hladne rijeke, jeli koru s drveća". Praznovalo se, tako, sve do 1990. godine, kada je, 29. novembar, poslednji put obeležen u svim republikama SFRJ.

DANAS, vlasti u državama nastalim raspadom SFRJ, ovaj datum ignorišu. Ipak, sve do 14. novembra 2002. godine, kada je, odlukom Veća građana Savezne skupštine - ukinut, Dan Republike se, kao državni praznik najduže obeležavao u Srbiji. Gotovo šest decenija. Od 1991. državnih proslava nije bilo, ali dva neradna dana "sledovala" su svim zaposlenima. Mediji u Srbiji, pak, i dan-danas, najčešće u Kući cveća, proprate skupove malobrojnih jugonostalgičara i stranaka koje u nazivu imaju ime bivše domovine. Odu i do Bogatića, Svilajnca ili Dragolja na Rudniku, u domaćinstva koja 29. novembra "kao krsnu slavu" obeležavaju - Titovdan! Ali, i u Srbiji, iz godine u godinu sve je manje onih koji se sećaju Dana Republike. Na njegovo praznovanje podsećaju još samo tradicionalni seoski svinjokolji.

- Svaka generacija se formira u spoju iskustva i očekivanja - kaže profesor dr Todor Kuljić iz Instituta za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu. - U tom pogledu, Dan Republike svečano pamte sve ređi predstavnici "o-ruk" generacije formirane početkom pedesetih godina minulog veka i "šezdeset osmaši" koji nisu konvertirali. Nacionalistička generacija formirana krajem osamdesetih, ovaj datum je svesno potisla iz sećanja, dok su mladi stasali početkom 21. veka, uglavnom ravnodušni prema svim datumima, pa i prema 29. novembru.

Po Kuljićevim rečima, odnos prema nekadašnjem Danu Republike u bivšim republikama SFRJ, sličan je odnosu prema Titu. Više je, kaže, odbacivan kod Srba, Hrvata i Slovenaca, nego kod Crnogoraca, Makedonaca i Bošnjaka.

- Autentični smisao Dana Republike je multietnički antifašizam - nastavlja profesor Kuljić. - Sa nestankom grupe, slabi i sećanje na nju. Sa nestankom Jugoslavije nestao je i Dan Republike. Danas su narodne heroje zamenili kraljevi. U Zagrebu je Beogradska ulica postala Slavonska, a u Beogradu je restoranu "Zagreb" vraćeno ime "Ruski car".

Naš sagovornik, ipak, podseća da je 29. novembar, kao markantni datum koji je nametao vrednosti, identitet i smisao, počeo da gubi "snagu" još u doba SFRJ.

- Avnojevska Republika je počela da bledi još osamdesetih godina prošlog veka sa jačanjem antititoizma, a njena demonizacija da jača onda kada je sjaj nacionalnih prošlosti Srbije i Hrvatske počeo da se centrira oko slavne monarhijske prošlosti - objašnjava profesor Kuljić. - U Hrvatskoj je, tokom devedesetih, u tome prednjačila vlast, u Srbiji opozicija. Beograd je ovaj datum službeno zaboravio 1997, kada je skinuta zvezda sa zgrade Skupštine grada Beograda.

Po mišljenju našeg sagovornika, sa rušenjem partizanskih spomenika u Hrvatskoj i njihovim zapuštanjem u Srbiji, oslabio je antifašizam kao suština jugoslovenskog republikanstva.

MARŠAL BI DANAS REŠIO SVE KRIZE! EH, da je Tito živ, pitali bismo se šta to beše ekonomska kriza...? I terorizam! Oboje bi se Tita uplašili a ne on njih! Govore ovako Radisav (83) i Dragan (52) Kamaljević, otac i sin, uoči svoje jubilarne, 25. po redu porodične, vrlo neobične slave - Titovdana. * Familija Kamaljevići iz sela Dragolj na Rudniku Kamaljevići i još neke porodice u Dragolju, pod strminama Rudnika, 36 kilometara od Gornjeg Milanovca, od izbijanja jugoslovenske krize 1990. kad su se mnogi naprasno odricali Tita, te iskreno ili pomodno okretali crkvi, svakog 29. novembra na dan bivše SFRJ svetkuju samoproklamovani Titovdan, umesto svoje krsne slave Svetog Nikole. - Slavimo ga iz žala zbog raspada Jugoslavije, političkog prkosa, protesta što kasnije vreme nije donelo ništa dobro, naprotiv. Na taj praznik, radosna smo familija: otac, mati Milena (71), moja supruga Biljana (47) i brat Luka. Moja kći Verica, kojoj do završetka studija medicine nedostaje samo ispit i sin Vladan, mehaničar u Vojsci Srbije, odrastajući su se oduševljavali ovom slavom, ne hajući što neki govore da je bizarna... Slavićemo Titovdan doživotno! - kategorički priča Dragan. (M. B.)

* OD 29. novembra 1943. godine do obrazovanja Narodne skupštine FNRJ - 1945, Predsedništvo AVNOJ je odlučivalo i o proglašenju narodnih heroja Jugoslavije. Orden je bio "najveće priznanje za borce, komandire, komandante i političke komesare, koji su se naročito istakli svojim junaštvom i požrtvovanošću u Narodnooslobodilačkoj borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika".

* DO raspada Jugoslavije proglašena su 1.322 narodna heroja, među njima 91 žena. Ordenom su odlikovana 22 strana državljana, 32 jedinice i ustanove NOVJ, osam jugoslovenskih gradova i četiri društveno-političke organizacije. Jedini višestruki odnosno trostruki nosilac ordena bio je Josip Broz Tito.

* PO podacima SUBNOR, u Srbiji danas žive četiri narodna heroja - Danica Milosavljević (90), Velimir Veca Radičević (101), Petar Matić Dule (95) i Stevo Opačić (92).