Izvor: Politika, 07.Okt.2015, 10:11 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Rasprostranjenost srpskog jezika u Vukovoj vizuri
Karadžićeva jezička i kulturna reforma nije mogla zaobići pitanje njenog mogućeg teritorijalnog dometa, tj. pitanje teritorijalne rasprostranjenosti Srba i srpskog jezika. Karadžić je već od svoje rane mladosti morao imati predstave o tome. O tome je, npr., mogao prilično verno svedočiti njemu dobro poznati srpski folklor, koji je predstavljao čitavu enciklopediju znanja o srpskom narodu i njegovom nekadašnjem mestu u balkanskoj povesti i kulturi. U srpskom narodu je tada još bilo živo >> Pročitaj celu vest na sajtu Politika << sećanje na Srpsku patrijaršiju, crkvenu instituciju iz vremena Osmanskog carstva, koja je u jednom periodu u svoje okvire uključivala većinu srpskih etničkih oblasti na Balkanu (Srbiju, severnu Makedoniju, jugozapadnu Bugarsku, Srem, Banat, Bačku, Slavoniju, Liku, Krbavu, Bosnu, Hercegovinu, Dalmaciju).
No, za Karadžićev naučni duh važnije od toga bilo je ono što je naučio iz evropske filologije toga vremena (J. Dobrovski, P. J. Šafarik, J. Grim) i, pre svih, od J. Kopitara. Od Kopitara i drugih evropskih filologa Karadžić je, npr., mogao saznati za književno delo čakavca P. Hektorovića (1487?1572), koji je na svom pomorskom putu Hvar – Brač – Šolta zabeležio primere narodnog pevanja na „arbski način“ (sa srpskim pripevom). Na isti način je mogao biti upoznat s filološkim delom Slavonca A. M. Reljkovića (1732?1798) i njegovim odnosom prema Slavoniji kao srpskoj etničkoj oblasti. Karadžić je nesumnjivo morao znati za brojno srpsko stanovništvo iz Bosne i Hercegovine, koje će u drugoj polovini XIX stoleća (popis iz 1879), samo među pravoslavcima, zauzimati 43% (M. Ekmečić).
Uostalom, još 1810. god., pre poznanstva s Karadžićem, Kopitar razlikuje srpsku književnost od hrvatske, a srpsku književnost deli na „literaturu katoličkih Sloveno-Srba“ i „literaturu grčkih Sloveno-Srba“ (pravoslavaca). Prva srpska grupa, po autoru, koristi latinicu i naseljava zapadne oblasti (dubrovački, bosanski, slavonski dijalekat), dok druga naseljava istočnije predele i koristi ćirilicu. Katoličku grupu Kopitar naziva i Ilircima, ali on ne sumnja u srpski jezički identitet ove oblasti. Uostalom, ni vođa Ilirskog pokreta kod Hrvata, kajkavac LJ. Gaj (1809?1872), nije poricao da je „ilirski“ jezik, u stvari, srpski, te jednim povodom piše: „u nama još ni izdaleka nije na um palo ikada tvarditi, da to nije serbski već ilirski jezik“ (prema: P. Milosavljević, Srbi i njihov jezik, Beograd 2002, 170).
Sličan pristup beleži se i u istorijskim delima toga vremena. DŽ. Bauring, napred pomenuti prevodilac Karadžićevih narodnih pesama (Servian popular poetry, 1827), na samom početku svoje knjige, u prvoj rečenici uvoda, prenosi tadašnja naučna saznanja o rasprostranjenosti srpskog naroda nakon velikih migracija u VII stoleću. Stanovnike srednjovekovne Srbije, Bosne, Slavonije i Dalmacije iz perioda posle velikih migracija autor podvodi pod srpski etnikum.
U duhu vremena u kojem je živeo, u traganju za srpskim nacionalnim identitetom Karadžić je polazio od jezičkog kriterija, smatrajući druge kriterije, npr. verski, drugorazrednim. Poput njegovog velikog prethodnika D. Obradovića, i Karadžić je istrajavao na stavu da jezik treba da bude glavni kulturološki stožer oko koga se obrazuje savremena nacija, ilustrujući to upravo primerima iz prosvećene Evrope. Zaista, za slobodoumne ljude toga vremena vera nije mogla biti presudan kriterij u određivanju nacionalne posebnosti, već etnikum, odnosno jezik. To je Karadžić imao prilike naučiti u Evropi. Tome su ga posebno mogli podučiti nemački naučnici (npr. J. G. Herder), kao i primeri niza evropskih naroda (Nemci, Holanđani, Mađari, Slovaci) čija unutarnja verska podeljenost ni danas ne potire njihovo nacionalno jedinstvo. Tom pitanju Karadžić posvećuje posebnu studiju (Srbi svi i svuda, Beč, 1849), dokazujući da središnja južnoslovenska jezička oblast (Srbija, Bosna, Hercegovina, Crna Gora, Srem, Banat, Bačka, Slavonija, Dalmacija i dr.) pripada srpskom jezičkom identitetu, te, shodno tadašnjim uverenjima, i nacionalnom. Time je Karadžić došao u sukob s delom hrvatskih intelektualaca, koji će u pitanjima nacionalnog učvršćivanja davati prednost nelingvističkim kriterijima, pre svega verskom kriteriju.
Iako zvuči paradoksalno, i jugoslovenska komunistička ideologija, formalno ateistička, odbaciće Karadžićev antiklerikalni pristup ovom pitanju.
Profesor Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu
.jpg)
