Izvor: Vostok.rs, 26.Maj.2016, 13:04 (ažurirano 02.Apr.2020.)
Carska rođaka, srpska
Poreklo Jelene Anžujske, supruge kralja Uroša I i majke kraljeva Dragutina i Milutina, vodi nas do ove velike evropske carske porodice
Retko se desilo u istoriji da jedan ratni poduhvat bude u početku tako malo pripreman i promišljen a da ima toliko dalekosežne i teške posledice koje su izazvali zapadni vitezovi osvajanjem Carigrada u Četvrtom krstaškom ratu 1204. godine. Prikupljeni sa svih strana Evrope, osobito iz Francuske i Flandrije, kako bi dosegli Jerusalim, krstaši su, predvođeni Mlečanima i podsticani sopstvenim nagonom za pljačkom, završili pohod kao gospodari Carigrada.
Podelili su između sebe ostatke nekadašnjeg Istočnog rimskog carstva uz neviđeni grabež, nasilje i požare. Potres nastao padom vizantijske prestonice osetiće se nadaleko, i u prostoru i u vremenu.
Od tog udarca Vizantijsko carstvo nikada se neće potpuno oporaviti.
Na ruinama Istočnog rimskog carstva stvorena je nova, kratkotrajna tvorevina – Latinsko carstvo. Nakon što su temeljno opljačkali Carigrad 1204. godine, većina zapadnih vitezova vratila se kućama. Preostali nisu imali dovoljno snage da odbrane svoju novu državu opkoljenu neprijateljima iz Nikeje, Epira i Bugarske. U ne previše slavnoj niti dugoj istoriji Latinskog carstva, između nekoliko moćnih porodica koje su imale priliku da utiču na njenu sudbinu, za nas su posebno zanimljivi članovi carske kuće Kurtene. Naime, sa ovom francuskom porodicom bila je u srodstvu jedna od najznačajnijih srpskih vladarki srednjeg veka – kraljica Jelena Anžujska, supruga Uroša I Nemanjića.
Od zamka do Carigrada
Plemićka porodica Kurtene (Courteney) bila je mlađa grana francuske vladarske porodice Kape. Njen rodonačelnik bio je Petar (Pjer), sedmi sin kralja Luja VI Debelog. Prvi kraljevi iz kuće Kape (Capet) imali su ograničeni posed koji je jedva dosezao nešto dalje od okoline Pariza. Vladari su se tek neznatno razlikovali od svojih zvaničnih vazala – moćnih feudalaca, grofova i barona od kojih je svaki upravljao gotovo potpuno nezavisno u svojoj oblasti. Kralj Luj VI proveo je tri decenije svoje vladavine (1108–1137) u ratovanju s nepokornim feudalcima Srednje Francuske (Il-de-Frans) i Normandije. U tim uslovima nije ni čudo što vladar nije bio u prilici da dodeli neki veći posed svom najmlađem sinu.
Kao i svaki drugi mlađi sin plemića iz toga doba, Pjer-Petar nije mogao da računa na nasleđe već je morao sam da se snađe – bilo ratovanjem, bilo ženidbom nekom bogatom naslednicom. Petar od Kurtenea je ženidbom sa Elizabetom od Kurtenea obezbedio sebi i potomstvu prilično skroman naziv „gospodara” (seigneur) nekoliko naselja, odnosno utvrda u bogatoj Šampanji, istočno od Pariza: Kurtenea, Montaržija, Šatorenara, Šampinjela, Tanlea i Šantekoka.
Zabeleženo je, takođe, da je prvi Petar od Kurtenea učestvovao u Drugom krstaškom ratu (1147), da se za razliku od svoje starije braće nije bunio protiv oca, kao i da je umro kao krstaš u Palestini negde oko 1180. godine. U to doba duboke religioznosti, smrt u Svetoj zemlji smatrana je nekom vrstom počasti koja garantuje blaženstvo na drugom svetu.
Sledeći Petar (II) od Kurtenea, sin prethodnoga, imao je čuveniju sudbinu iako s patetičnim krajem. Kao i njegov otac, oženio se bogatom naslednicom koja mu je donela titulu grofa od Nevera (grad u Burgonji). Po osnovu drugog braka s Jolandom od Flandrije postao je i markiz od Namira. U hronikama se o njemu govorilo kao o „nasilnom, žestokom i prekom” velikašu koji nije pokazivao poštovanje prema biskupima i sveštenicima, što je verovatno bio razlog da više puta bude ekskomuniciran. Ipak, život Petra II od Kurtenea, Nevera i Namira verovatno bi bio sasvim sličan životu njegovih savremenika sličnog ranga – lovovi i zabave od zamka do zamka prekidani povremenim ratovanjima sa susedima, ljubavnim aferama, svečanostima i odlascima na turnire – da mu negde u leto 1216. godine nije pristigla vest iz daleka – čak sa druge strane Evrope. Naime, 11. juna te godine otrovan je drugi po redu car Latinskog carstva po imenu Henri Flandrijski koji nije ostavio naslednika. Nakon dužeg većanja, baroni u Carigradu su za naslednika pozvali Henrijevog zeta – muža njegove sestre Jolande – Petra od Kurtenea.
Usluga za uslugu
Petar nije dugo premišljao da prihvati ponudu pristiglu izdaleka. Kao član mlađe grane vladarske dinastije, nije mogao da očekuje da se još više uzdigne u tom društvu u kome se rođenjem zadobijao i položaj i ugled. S druge strane, titula latinskog cara značila je bar simbolično mnogo više – postaće jedan od glavnih suverena hrišćanstva i time se uzdići čak i iznad svog rođaka, francuskog kralja. Prodavši na brzinu svu imovinu kako bi isplatio svoj pohod, Petar je okupio vojsku od 5000 ratnika i zajedno s porodicom zaputio se u Rim.
Kralj i kraljica: Uroš I i Jelena Anžujska
Njihovi sinovi: Dragutin i Milutin
Očekivao je da će ga papa krunisati za cara. Bio je razočaran kada je shvatio da je oprezni papa Honorije III (onaj isti koji će, da uzgred pomenemo, tih godina poslati kraljevsku krunu srpskom vladaru Stefanu Prvovenčanom) spreman da ga kruniše vrlo diskretno – samo u sporednoj crkvi i izvan rimskih zidina. Posle krunisanja, Petar je sklopio pogodbu s Mlečanima koji su jedini mogli da obezbede brodove za prevoz vojske na drugu stranu Jadrana. Kao protivuslugu Veneciji, trebalo je da preotme Drač koji je držao epirski despot Teodor. Napad na Drač je, međutim, propao. Ali to nije bio kraj nevolja. Na putu ka Carigradu u albanskim klisurama vojska Petra od Kurtenea upala je u zasedu i bila razbijena. Latinski car pao je u zarobljeništvo epirskog despota iz koga više nije izašao živ. Nakon dve godine u zatočenju, umro je ili su ga ubili (1219).
Prerani kraj cara Petra od Kurtenea koji nikada nije ni video svoju prestonicu, bio je samo simboličan nagoveštaj propadanja koje se nadvilo nad carstvo Latina. I dok su Grci postepeno obnavljali Vizantiju zauzimanjem poseda na Balkanu i u Maloj Aziji, u Carigradu je sedeo car, potomak krstaških osvajača koji nije imao dovoljno prihoda ni da obnovi zapuštene dvorce, a kamoli da isplati ozbiljniji rat.
Lepotica na dvoru
Naslednici Petra od Kurtenea nisu imali dara da preokrenu tok istorije. Njegova supruga Jolanda, koja je jedno vreme vladala kao regent, umrla je već sredinom 1219. godine. Najstariji sin Petra od Kurtenea bio je Filip, markiz od Namira. Međutim, možda poučen očevom sudbinom i zauzet borbom da sačuva nasledstvo u Flandriji, Filip je više voleo da produži život u dvorcima na severu Francuske. Pravo na carsku krunu preneo je na mlađeg brata Roberta od Kurtenea.
Robert se 1220. godine kopnenim putem zaputio u Carigrad. Na putu je prezimio kod svoje sestre Jolande, mađarske kraljice (udate za kralja Andriju II Arpadovića). Zabeleženo je da je u nastavku puta mirno prošao kroz zemlje srpskog kralja Stefana Prvovenčanog. Tim povodom, u latinskim hronikama sačuvana je i sledeća zgoda koja se ticala srpskog dvora. Naime, car Robert navodno je imao „nezakonitog strica” iz Lila (ime mu ne znamo) koji je sa sobom vodio lepu kćerku. Prema priči, Robert je ovu devojku okitio dragocenostima pa je uz velike svečanosti kao svoju rođaku udao za „kralja Srbije”. Prema znamenitom istoričaru K. Jiričeku, ta rođaka cara Roberta, o kojoj se ništa ne zna iz drugih izvora, mogla je da bude ili četvrta žena Stefana Prvovenčanog ili, još pre, žena nekog od njegovih sinova.
Robert je zvanično vladao Latinskim carstvom osam godina (1220–1228) tokom kojih nije mogao da se pohvali bilo kakvim uspesima. Prema mišljenju savremenika „glupav”, Robert od Kurtenea nije uspevao da nađe način da se ozbiljno suprotstavi grčkim suparnicima iz Epira i Nikeje koji su se zarekli da obnove Vizantiju. Već 1221. godine Grci su uspeli da od Latina preotmu Solun. Ni pokušaj mirenja sa nikejskim carstvom, sklapanjem braka Robertove sestre Marije od Kurtenea sa carem Teodorom Laskarisom, nije pomogao. Robert od Kurtenea pokušao je da putovanjem na zapad obezbedi ozbiljniju pomoć od pape i od francuskih velikaša ali ni u tome nije imao većeg uspeha.
Nakon prerane smrti cara Roberta 1228. godine nasledio ga je najmlađi brat Baldvin II koji je tada imao tek jedanaest godina. Iako je vladao tri decenije, slabi Baldvin II uglavnom je zapamćen po pokušajima da se nekako izvuče iz besparice. Bezuspešno je moljakao po Italiji i Francuskoj za pomoć. Prodavao je bakar i olovo skinuto sa carigradskih crkava, zalagao relikvije, među kojima i najznačajniju od svih tada postojećih – Isusovu krunu od trnja (koja se danas čuva u Parizu) – pa je čak i sopstvenog sina dao u zalog, kao taoca i garanciju za vraćanje duga.
Na samom kraju vladavine, Baldvin II neslavno je i bez otpora pobegao iz Carigrada kada su trupe nikejskog cara Mihaila VIII Paleologa 25. jula 1261. godine prodrle u grad. U to vreme nekadašnja milionska prestonica smanjila se na samo 35.000 stanovnika. Izgubivši carstvo, Baldvin je proživeo ostatak života kao izgnanik u Italiji ne uspevši da sprovede vojni pohod koji bi ga vratio na vlast. Već u narednoj generaciji, sa smrću Baldvinovog sina Filipa, izumrla je muška grana carske dinastije od Kurtenea. Ženidbenim vezama, titularno zvanje latinskog cara prešlo je na neke mlađe grane francuske vladarske loze: prvo na grofove od Valoa, a zatim na dinastiju od Anžua.
Kraj u Ulcinju
Dolazak zapadnih krstaša i pad Vizantije uticali su i na politiku srpskih kraljeva s početka 13. veka. Ovo se najlakše primeti po njihovim bračnim vezama koje su, pre svega, imale političku pozadinu. Stefan Prvovenčani je tako oterao Vizantijku Jevdokiju i oženio se Mlečankom Anom Dandolo. Njegov i njen sin Uroš oženio se ženom s jakim latinskim vezama – Jelenom, prozvanom u moderno doba Anžujska.
Rođaka francuske vladarske porodice, Jelena je ostavila dubok trag u srednjovekovnoj srpskoj istoriji. Igrala je značajnu političku ulogu u toku vladavine njenih sinova Dragutina i Milutina. Bila je jedina žena iz kuće Nemanjića kojoj je arhiepiskop Danilo II posvetio žitije. Bila je i ktitor manastira (Banjska) i proglašena je za sveticu.
Međutim, njeno poreklo je dugo ostalo zagonetno. Arhiepiskop Danilo u njenom žitiju kaže da je „bila od plemena fruškoga (francuskog), od plemena carska, kći slavnih roditelja koji su bili u velikom bogatstvu i slavi”. Napuljski kralj Karlo Anžujski nazivao je „dragom rođakom” (consaginea nostra carissima, cognata nostra).
Postoji više pretpostavki o Jeleninom poreklu koje je vezuju za carsku porodicu Kurtene. Prema jednoj pretpostavci koja nije ozbiljnije prihvaćena, ona je bila mlađa kći cara Baldvina II od Kurtenea. Više osnova i dokaza ima novija tvrdnja istoričara G. Mak Danijela kojom se iznosi mogućnost da je Jelena bila kći gospodara Srema Jovana Anđela i njegove supruge Matilde od Viandena i Požege (u Slavoniji). Prema toj pretpostavci, srpska kraljica bi preko oca bila potomak vizantijskih careva i ugarskih kraljeva, a preko majke bila je unuka Margarete od Kurtenea (1194–1270) – jedne od brojnih kćerki latinskog cara Petra II. Margareta od Kurtenea nosila je titulu markize od Namira (1229–1337). U drugom braku udala se za grofa Henrija I od Viandena s kojim je imala kći Matildu. Matilda se udala oko 1235. godine za princa Jovana („Kalojana”) Anđela, sina nekadašnjeg cara Vizantije Isaka Anđela i ugarske princeze Margarete. Jovan Anđel (umro 1253) vladao je Sremom kao ugarski vazal. Imao je najmanje dve kćerke: srpsku kraljicu Jelenu, udatu oko 1250. godine za Uroša I, i Mariju, udatu za Anzelma IV od Kajea (ili od Šora), znamenitog latinskog plemića koji je bio i guverner (kapetan) napuljskih kraljeva u Albaniji.
Nakon muževljeve smrti, Marija je živela kod sestre, kraljice Jelene, koja joj je ustupila grad Ulcinj. Imala je jednog sina, koji se takođe zvao Anzelm. Posedovao je dobra u kneževini Ahaji. Marija i njen sin su do smrti ostali u našim krajevima. Sahranjeni su u Ulcinju.
Autor: D. L.
Ilustrovao: Goran Gorski
Zabavnik
.jpg)
